12 Angry Men: Courtroom Drama ที่ท้าทายคนดูหนัง

การที่จะตัดสินว่าใครเป็นคนดีหรือคนไม่ดีนั้น เราอาศัยอะไรเป็นเครื่องมือหรือปัจจัยที่ใช้ประกอบการพิจารณาวินิจฉัย โดยทั่วไปในชีวิตประจำวันเราอาศัยการรับรู้ (perception) เป็นเครื่องมืออันแรกในการตัดสินบุคคล การรับรู้ของคนเราก็แบ่งออกคร่าวๆ ได้ 2 ลักษณะคือ การรับรู้ลักษณะทางกายภาพ หรือรูปร่างลักษณะภายนอกที่เราสามารถสัมผัสได้ด้วยประสาทสัมผัสทั้งห้า และการรับรู้ลักษณะทางจิต หรือสิ่งที่อยู่ภายในของคนนั้น เช่น ความรู้สึกนึกคิด ความเชื่อ ทัศนคติ ฯ ซึ่งไม่อาจสัมผัสได้ด้วยประสาทสัมผัสทั้งห้า แต่ต้องอาศัยพูดคุยคบหาสมาคม ต้องอาศัยเวลาในการเรียนรู้จึงพอจะตัดสินได้ว่าบุคคลนั้นมีลักษณะทางจิตใจอย่างไร

กระบวนการรับรู้ของเราไม่ได้เกิดขึ้นมาลอยๆ แต่มีพื้นฐานอยู่บนประสบการณ์ที่เราได้รับ ได้เรียนรู้และสั่งสมมาตั้งแต่เรายังเป็นเด็ก ประสบการณ์เหล่านี้เปรียบเสมือนแหล่งข้อมูลแรกที่เรานำมาใช้ในการตัดสินบุคคลหรือแม้แต่ปรากฎการณ์ต่างๆ ที่เกิดขึ้นในชีวิตของเรา ยกตัวอย่าง เวลาที่เราเดินไปพบคนที่แต่งกายสุภาพเรียบร้อย สะอาดสะอ้าน ดูเป็นคนที่มีบุคลิกดี เราก็มักตัดสินจากการรับรู้ของเราว่า คนนั้นคงเป็นคนที่มีจิตใจดี มีคุณธรรม คำถามมีอยู่ว่าการตัดสินเช่นนั้นถูกต้องเสมอไปหรือไม่ คำตอบก็คือไม่เสมอไป บางครั้งคนที่แต่งตัวดีมีบุคลิกน่าเลื่อมไสกลับกลายเป็นคนที่มีวาจาหยาบคาย พูดจาไม่อยู่กับร่องกับรอยก็ได้ หรือบางคนที่มีวาจาสุภาพอ่อนหวาน แต่ปรากฎว่าจิตใจข้างในกลับเป็นคนที่เห็นแก่ตัว คิดทำร้ายและเอาเปรียบคนอื่นอยู่เสมอก็ได้เช่นกัน ลักษณะรูปร่างหน้าตาภายนอกใช้เป็นเครื่องตัดสินนิสัยใจคอของคนไม่ได้ เพราะฉะนั้นการที่เราจะตัดสินบุคคลจึงไม่ได้ขึ้นอยู่กับการรับรู้แต่เพียงรูปร่างภายนอก แต่ต้องอาศัยการรับรู้ลักษณะทางจิตที่อยู่ภายในคนคนนั้น การตัดสินบุคคลจึงไม่ได้ขึ้นอยู่กับประสบการณ์ที่เรามีอยู่เกี่ยวบุคคลในลักษณะเช่นนั้น แต่ขึ้นอยู่กับลักษณะที่แท้จริงที่คนคนนั้นเป็นอยู่ และการตัดสินบุคคลจึงไม่ได้ขึ้นอยู่กับคุณค่าที่เราให้กับใครคนใดคนหนึ่ง แต่ขึ้นอยู่กับคุณค่าที่แท้จริงที่ดำรงอยู่ในคนคนนั้นต่างหาก

ผมพูดเรื่องนี้ก็เพราะว่าผมได้ดูหนังเรื่องหนึ่งชื่อเรื่องว่า “12 Angry Men” กำกับโดยวิลเลียม ฟรีดกิ้น ออกฉายครั้งแรกเมื่อปี ค.ศ.1997 หนังเรื่องนี้นำแสดงโดยดาราที่มีชื่อเสียงหลายต่อหลายคน อาทิ แจ็ค เลมมอน ยอร์ช ซี สก๊อต คอร์ทนีย์ แวนซ์ ฯ ความจริงแล้วหนังเรื่องนี้ไม่ใช่เวอร์ชั่นแรก 12 Angry Men ฉบับแรกนั้นเป็นหนังที่ออกฉายเมื่อปี ค.ศ.1957 กำกับการแสดงโดยซิดนีย์ ลูเม็ต นำแสดงโดย เฮนรี่ ฟอนด้า ลี เจ ค๊อบบ์ แจ็ค วอร์เดน มาร์ติน บัลซั่ม ฯ ผมเองไม่ได้ดูฉบับแรกหรือเวอร์ชั่นแรก มาได้ดูในเวอร์ชั่นหลัง พอได้ดูก็ชอบตั้งแต่แรกเลยทีเดียวครับ

เรื่องโดยคร่าวๆ ก็มีอยู่ว่า เด็กหนุ่มคนหนึ่งถูกกล่าวหาว่าฆ่าพ่อตัวเอง คดีเข้าสู่การพิจารณาของศาล โดยมีคณะลูกขุน 12 คนที่จะต้องตัดสินว่าเด็กคนนั้นผิดหรือไม่ผิด หลังจากที่ได้รับฟังการไต่สวนพยานทั้งจากฝ่ายโจทย์และฝ่ายจำเลยแล้ว (ในหนังไม่ได้แสดงให้เห็นเหตุการณ์ในช่วงของการไต่สวน) โดยเหตุการณ์ที่เป็นส่วนสำคัญของหนังทั้งหมดเกิดขึ้นอยู่ภายในห้องห้องเดียวที่คณะลูกขุนทั้ง 12 คนใช้เป็นที่ที่พิจารณาหาคำตัดสินเพื่อเสนอต่อศาล ทั้งหมดมีอยู่แค่นี้เองครับ แต่ถึงแม้ว่าเนื้อเรื่องจะมีอยู่เท่านั้น ผมก็ยังเห็นว่าหนังเรื่องนี้น่าสนใจมาก เหตุผลของผมก็มีอยู่ว่า

ประการแรก หนังทั้งเรื่องดำเนินอยู่ภายในห้องห้องเดียว (ความจริงแล้วก็ไม่เชิงว่าจะอยู่ในห้องเดียวทั้งหมดหรอกนะครับ เพราะห้องนี้ยังมีห้องน้ำเล็กๆ อยู่อีกห้องหนึ่ง บางฉากของหนังก็เกิดขึ้นในห้องน้ำด้วยครับ แต่อย่างไรก็ตามเนื้อเรื่องหลักของหนังยังคงอยู่ในห้องเดียวเท่านั้น แต่ห้องน้ำนี้มีความหมายนะครับ ไว้ผมจะกล่าวถึงต่อไป) ซึ่งผมถือว่าค่อนข้างท้าทายคนดูมากๆ หนังเรื่องนี้ถูกจัดอยู่ในประเภทคอร์ทรูม ดรามา (courtroom drama) ซึ่งถ้าใครที่ไม่ชอบหนังแบบนี้แล้วละก็ อาจบอกว่าหนังค่อนข้างน่าเบื่อไปเลยก็ได้ อาจจะจริงครับเพราะคอร์ทรูม ดรามา ที่เราคุ้นเคยกันนั้นมักจะเป็นหนังที่แสดงให้เห็นการต่อสู้กันในศาลระหว่างฝ่ายโจทย์กับฝ่ายจำเลย ได้เห็นการไต่สวน การสืบพยาน การแสดงหลักฐาน ต่างๆ นานา จนไปถึงการตัดสินอันเป็นข้อสรุป แต่ใน 12 Angry Men เราไม่ได้เห็นเหตุการณ์แบบนั้นครับ เราไม่ได้เห็นบทบาทของอัยการโจทย์ เราไม่ได้เห็นบทบาทของทนายจำเลย เราไม่ได้เห็นบทบาทของผู้พิพากษา แต่เรากลับเห็นคณะลูกขุนที่มานั่งรวมกันอยู่ในห้องเล็กๆ ห้องหนึ่ง ท่ามกลางอากาศภายนอกที่ร้อนอบอ้าว เพื่อร่วมกันพิจารณาลงความเห็นว่าจำเลยผิดจริงตามข้อกล่าวหาหรือไม่ และที่สำคัญหนังประเภทนี้มีแต่บทสนทนา คือพูดกันทั้งเรื่อง เพราะฉะนั้นใครก็ตามที่กล้าและสามารถที่จะทำหนังทั้งเรื่องให้ดำเนินอยู่ในห้องห้องเดียวได้ โดยที่ตรึงเราไว้กับที่นั่งได้ตลอดเวลา ก็คุ้มค่าพอที่เราจะนั่งดูไปจนจบไม่ใช่หรือครับ

ประการที่สอง หนังเรื่องนี้มีตัวละครหลักอยู่ 12 คน ซึ่งแต่ละคนก็จะมีคาแรคเตอร์ต่างกัน มีพื้นฐานทางสังคมต่างกัน ประสบการณ์ต่างกัน อุปนิสัยใจคอต่างกัน ดังนั้นการจะทำให้ผู้ชมเข้าใจพื้นฐานของตัวละครแต่ละคนจึงเป็นเรื่องที่ไม่ง่ายเลย ในฉากแรกที่ทั้งสิบสองคนเดินลงไปในห้องประชุมด้านล่าง เป็นฉากที่ปูพื้นให้เห็นถึงลักษณะของแต่ละคนตั้งแต่แรก ซึ่งผมเห็นว่าวิลเลียม ฟรีดกิ้น ทำได้ค่อนข้างดีทีเดียว (อย่างว่าละครับให้เครดิตกับผู้กำกับคนเดียวไม่ได้หรอก ต้องยกความดีให้กับคนเขียนบทด้วยครับที่เขียนได้ดีทีเดียว) ฉากแรกของหนังนี่สำคัญจริงๆ นะครับ หนังจะชวนติดตามหรือไม่ ฉากแรกของหนังมีส่วนช่วยได้มาก
นานมาแล้วครับที่มหาวิทยาลัยที่ผมทำงานอยู่ มีโปรเฟสเซอร์ชาวอเมริกันคนหนึ่ง ที่สอนเกี่ยวกับภาพยนตร์ที่มหาวิทยาลัยฮาวาย เดินทางมาที่มหาวิทยาลัย มาบรรยายเกี่ยวกับเรื่องของหนังนี่แหละครับ ผมจำชื่อแกไม่ได้ แต่แกเคยเอาหนังที่แกใช้สอนที่มหาวิทยาลัย มาฉายให้พวกเราดูสองเรื่อง เรื่องแรกคือเรื่อง Biloxi Blues อีกเรื่องก็คือ The Godfather Part I ของฟรานซิส ฟอร์ด คอบโพล่า แกบอกว่าเรื่องหลังนี้เป็นตัวอย่างที่คลาสสิกของฉากเปิดเรื่องที่ถือว่าสมบูรณ์แบบมาก

ถ้าใครที่เคยดู The Godfather แล้วคงจำได้นะครับว่าหนังเรื่องนี้ตัวละครสำคัญๆ มีมาก ดังนั้นจึงค่อนข้างยากที่จะปูพื้นให้คนดูเข้าใจถึงบุคลิกลักษณะและนิสัยใจคอของตัวละครทุกตัวได้ตั้งแต่แรก แต่คอปโพล่าทำได้ โดยอาศัยฉากงานเลี้ยงในบ้านของ ดอนวีโต้ คอร์ลีโอเน่ ที่จัดขึ้นเพื่อรับการกลับมาของไมเคิล คอร์ลีโอเน่ ลูกชายคนสุดท้องของตระกูลที่ไปเป็นทหารในสงครามโลกครั้งที่สอง เป็นฉากเปิดเรื่อง ซึ่งทำให้เราได้รู้จักตัวละครทุกตัวได้ภายในฉากเดียว ในความเห็นของผมค่อนข้างเห็นด้วยกับแกครับ (ไม่ทราบว่าท่านเห็นด้วยกับโปรเฟสเซอร์คนนั้นหรือไม่ ถ้าไม่แน่ใจลองกลับไปดูหนังเรื่องนี้ใหม่สิครับ)

ประการที่สาม ซึ่งเป็นประการสำคัญก็คือ หนังเรื่องนี้สะท้อนให้เห็นถึงวิธีการที่มนุษย์เราใช้ในการตัดสินคุณค่าของบุคคลในสังคมได้เป็นอย่างดี อย่างที่ผมกล่าวไว้ตั้งแต่แรกว่า คนเราใช้กระบวนการรับรู้เป็นเครื่องมืออันแรกที่ใช้ตัดสิน โดยอาศัยประสบการณ์ที่มีอยู่เป็นพื้นฐาน ซึ่งบางครั้งอาจจะผิดได้ สิ่งที่หนังเรื่องนี้บอกกับเราก็คือ เราในฐานะที่เป็นมนุษย์ซึ่งมีคุณสมบัติพิเศษกว่าสัตว์อื่นตรงที่สามารถคิดอย่างมีเหตุผลได้นั้น กลับไม่ได้พยายามใช้เหตุผลและการแสวงหาข้อเท็จจริงเข้ามาช่วยในการตัดสินใจของเราเลย

การที่เหตุการณ์ทั้งหมดเกิดขึ้นในห้องห้องเดียว ที่คณะลูกขุนทั้งสิบสองคนเข้าไปแล้วจะออกมาไม่ได้จนกว่าจะได้คำตัดสิน อากาศภายนอกก็ร้อนอบอ้าว และแต่ละคนก็อยากจะลงมติเสียให้เสร็จๆ ไปจะได้กลับบ้านกลับช่องเสียที เป็นสภาพที่ก่อให้เกิดเป็นความเครียดขึ้นได้ไม่ยาก และจริงๆ แล้วผู้กำกับก็ต้องการเช่นนั้น ความเครียดของตัวละครแต่ละคนค่อยๆ เพิ่มขึ้นๆ เป็นลำดับ ทำนองเดียวกันกับผู้ชมก็เกิดเป็นความรู้สึกอึดอัดไม่แพ้กับตัวละครในหนังสักเท่าไร

อย่างไรก็ตามไม่ใช่ว่าลูกขุนทั้งสิบสองคน ซึ่งจะออกมาข้างนอกไม่ได้ จะไม่มีช่องทางผ่อนคลายความเครียดหรือความรู้สึกอึดอัดเสียทีเดียว หน้าต่างเล็กๆ ที่อยู่บนผนังสองบานเป็นช่องทางหนึ่งที่ใช้ผ่อนคลายได้ อีกทางหนึ่งก็คือห้องน้ำ ที่แต่ละคนเข้าไปใช้ล้างหน้าล้างตา ทำธุระต่างๆ ก็ถือได้ว่าคือช่องทางที่ตัวละครอาศัยเป็นที่ระบายความเครียดได้ อันที่จริงไม่เฉพาะแต่ตัวละครเท่านั้น ผมคิดว่าทั้งหน้าต่างและห้องน้ำเปรียบได้กับช่องทางระบายความอึดอัดในการติดตามดูหนังเรื่องนี้ ที่ทั้งผู้กำกับและคนเขียนบทเจตนาที่จะทำไว้ให้กับคนดูด้วย

อันที่จริงก่อนที่ลูกขุนทั้ง 12 คนจะลงมาประชุมในห้องนั้น ผู้พิพากษาได้บอกกับคณะลูกขุนไว้ว่า สิ่งที่พวกเขาจะต้องดำเนินการก็คือ แยกแยะความจริงออกจากการให้การของพยานต่างๆ โดยให้ใช้เหตุผล คำนึงถึงความเป็นธรรม และความซื่อสัตย์ต่อหน้าที่เป็นสำคัญ แต่เมื่อลงมาข้างล่าง แทนที่จะมีการอภิปรายเกี่ยวกับข้อมูลที่ได้จากคำให้การของพยาน ส่วนใหญ่กลับต้องการให้มีการลงมติทันทีว่าเด็กคนนั้นผิดจริงหรือไม่ การตัดสินตรงนี้ต้องไม่มีข้อสงสัยใดๆ ทั้งสิ้น หากมีข้อสงสัยไม่ว่าจะเป็นกรณีใด ผู้พิพากษาได้กล่าวไว้ตอนต้นแล้วว่า ขอให้ตัดสินว่าเด็กคนนั้นไม่มีความผิด ดังนั้นความเห็นของลูกขุนต้องเป็นเอกฉันท์ ต้องเห็นพ้องต้องกันโดยไม่มีข้อสงสัยใดๆ ว่าเด็กคนนั้นผิดจริง แต่กลับมีการเสนอให้ลงมติทันที ซึ่งปรากฎว่าในจำนวนลูกขุนทั้ง 12 คน มีผู้ที่เห็นว่าเด็กหนุ่มมีความผิดฐานฆ่าพ่อตัวเองจริง 11 คน และเห็นว่าไม่มีความผิด 1 คน

ผลการลงมติในครั้งแรกเป็นสิ่งที่ชี้ให้เราเห็นได้เป็นอย่างดีว่า มนุษย์เราใช้การรับรู้ที่มีพื้นฐานบนประสบการณ์ที่ตัวเองมีอยู่ ในการตัดสินบุคคลและเรื่องราวต่างๆ ที่เกิดขึ้นกับชีวิตเป็นประจำ เหตุผลที่เป็นเช่นนั้นก็เพราะง่ายดี เร็วดี และเหมาะสมดีแล้วนั่นเอง โดยที่เราไม่เคยคิดต่อไปว่าผลที่จะเกิดขึ้นตามมาจากการตัดสินของเรานั้นจะเป็นอย่างไร ยิ่งผลที่จะเกิดตามมาไม่เกี่ยวกับหรือไม่มีผลใดต่อเรามากเท่าไร เราก็ยิ่งไม่คำนึงถึงเหตุผล ความยุติธรรม และความถูกต้องมากเท่านั้น

การตัดสินบุคคลโดยอาศัยเพียงการรับรู้และประสบการณ์ทำให้เรามองคนผิดมานักต่อนัก เราได้เห็นคนที่ปากกับใจไม่ตรงกัน เราได้เห็นคนบาปในคราบนักบุญ เราได้เห็นคนที่สัญญาอะไรต่ออะไรไว้กับประชาชนแต่ไม่เคยทำอย่างที่พูดไว้สักอย่างเดียว เราเชื่อว่าคนที่เอาข้าวเอาของเอาเงินมาแจกเราน่าจะเป็นคนดีทำประโยชน์ให้เราได้ แต่สุดท้ายก็คอรับชั่นแล้วเอาเงินเหล่านั้นนั่นแหละมาแจกเราอีกทีหนึ่ง เราเชื่อว่าคนที่มีการศึกษาสูงมีความรู้ความสามารถจะช่วยแก้ไขปัญหาต่างๆ ในบ้านเมืองได้ เอาเข้าจริงกลับล้มเหลวไม่เคยแก้ไขอะไรได้ เพราะสิ่งที่พวกเขาคำนึงถึงไม่ใช่ผลประโยชน์ของประชาชนส่วนรวม แต่เป็นเพียงผลประโยชน์ของกลุ่มพวกพ้องตนเองมากกว่า

ด้วยเหตุที่เราตัดสินคนกันด้วยการรับรู้โดยเฉพาะอย่างยิ่งการรับรู้จากปัจจัยภายนอก จึงทำให้สังคมไทยเป็นสังคมที่คำนึงถึงและให้ความสำคัญกับภาพลักษณ์ (image) เป็นอันดับแรก คนในสังคมต่างพยายามสร้างภาพของตัวเองให้ดูดีที่สุดเท่าที่จะดีได้ เพื่อปกปิดตัวตนที่แท้จริงเอาไว้ กระบวนการสร้างภาพลักษณ์มีอยู่ทุกวงการครับ ไม่ว่าจะเป็นวงการการเมือง วงการธุรกิจ วงราชการ ฯ ไม่เว้นแม้แต่วงการศึกษาระดับอุดมศึกษาที่ผมอยู่ และด้วยเหตุที่เราคำนึงกันแต่ภาพลักษณ์ ไม่ได้ให้ความสำคัญและไม่ใส่ใจกับความจริง ความถูกต้อง และความยุติธรรม สังคมไทยจึงเป็นสังคมที่อ่อนแอ เป็นสังคมที่จำแนกแยกแยะความดีกับความเลวไม่ได้ เป็นสังคมที่ไม่อาจสร้างความยุติธรรมที่แท้จริงให้เกิดขึ้นได้ เป็นสังคมที่มีแต่ภาพมายาบดบังภาพที่แท้จริงเอาไว้จนใครก็มองไม่เห็น

ผมไม่เล่าต่อครับว่าหนังจบอย่างไร ผมอยากให้ท่านลองหามาดู บางทีท่านอาจจะเชื่ออย่างที่ผมเชื่อก็ได้ว่าประสบการณ์และการรับรู้ของคนในสังคม กลับกลายเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้คนในสังคมต่างเอาตัวรอด ไม่คิดและไม่สนใจที่จะแสวงหาและทำความจริงให้ปรากฏ

Music of the Heart หนังที่นักปฏิรูปการศึกษาควรดู

บางครั้งเวลาที่เราดูหนังเราจะเกิดความรู้สึกว่าไม่อยากให้หนังเรื่องนั้นจบ อยากจะให้หนังเล่าเหตุการณ์ต่อไปเรื่อยๆ เพราะเราเกิดความประทับใจบางอย่างในหนังเรื่องนั้น แม้ว่าหนังจะไม่ใช่หนังที่ได้รับรางวัลอะไรเลย แต่เราก็รู้สึกผูกพันกับหนังเรื่องนั้นอย่างบอกไม่ถูก โดยรู้แต่เพียงอย่างเดียวว่าไม่อยากให้จบ

Music of the Heart เป็นหนังอีกเรื่องหนึ่งที่ผมดูแล้วรู้สึกประทับใจบางอย่างและไม่อยากให้หนังจบ หนังเรื่องนี้กำกับโดยราชาหนังสยองขวัญ เวส คราเวน (ผู้ซึ่งกำกับหนังที่เรารู้จักกันดีอย่าง Nightmare on Elm Street และ Scream) นำแสดงโดยเมอริล สตรีพ, ไอดัน ควินน์, แองเจล่า บาสเสท, และกลอเรีย เอสตาฟาน ฯ แม้ว่าหนังจะไม่ได้รับรางวัลอะไรก็ตาม ทั้งที่ได้รับเสนอชื่อเข้าชิงออสการ์ในสาขา นักแสดงหญิงยอดเยี่ยม และสาขาเพลงประกอบยอดเยี่ยม รวมทั้งได้รับการเสนอชื่อเข้าชิงลูกโลกทองคำในสาขานักแสดงหญิงยอดเยี่ยมก็ตาม แต่หนังก็มีคุณค่าควรแก่การชมและให้แง่คิดที่น่าสนใจเป็นอย่างยิ่ง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในเรื่องของการปฏิรูปการศึกษา

Music of the Heart สร้างจากเรื่องจริงของผู้หญิงคนหนึ่งที่ชื่อว่า โรเบอร์ต้า กัสปารี ซาวาราส (Roberta Guaspari Tsavaras) ที่ผูกพันอยู่กับสามีนายทหารเรือจนไม่มีโอกาสที่จะเป็นตัวของตัวเองได้อย่างเต็มที่ ชีวิตของเธอและลูก 2 คน นิคกับเล็กซี่ (แสดงโดย ไมเคิล แองการาโน และเฮนรี่ ดินโฮเฟอร์ ในวัยเด็ก และ ชาร์ลี ฮอฟไฮเมอร์ และ เคียรัน คัลกิ้น ในตอนวัยรุ่น) ต้องขึ้นอยู่กับสามีแต่เพียงฝ่ายเดียว ไม่ว่าสามีจะย้ายไปประจำการที่ไหนเธอก็จำต้องย้ายตามไปด้วย โรเบอร์ต้าไม่มีโอกาสได้ทำงานอย่างอย่างเต็มที่ ขีวิตสมรสและความเป็นครอบครัวของเธอต้องแลกด้วยอาชีพที่เธอรัก นั้นคือการสอนไวโอลิน

จนกระทั่งเมื่อเธอถูกสามีทิ้งไปมีผู้หญิงคนอื่น ชีวิตสมรสและความเป็นครอบครัวของเธอพังทลายลง เธอจึงเหมือนหมดความหมาย เธอและลูกต้องออกมาใช้ชีวิตกันโดยลำพัง เธอพยายามทุกอย่างที่จะทำให้สามีของเธอกลับมา แต่ไม่เป็นผล สุดท้ายคือต้องแยกทางกัน แม้ว่าเธอจะประสบปัญหา แต่ในอีกด้านหนึ่งก็มีส่วนดี คือเธอได้พ้นออกมาจากชีวิตที่ไม่มีความเป็นตัวของตัวเอง พ้นจากพันธนาการของสามี และได้มีโอกาสที่จะได้ทำในสิ่งที่ตนรัก ชีวิตจริงๆ ของเธอจึงเริ่มต้นขึ้นเมื่อได้เข้าไปสอนในโรงเรียนของรัฐแห่งหนึ่งในย่านอีสต์ฮาร์เล็ม นิวยอร์ค โรงเรียนดังกล่าวตั้งอยู่ในย่านที่มีผู้คนต่างเชื้อชาติมาอาศัยอยู่รวมกัน ทั้งคนผิวดำ พวกฮีสปานิก(Hispanic หรือพวกที่มีเชื้อสายสเปนในแถบอเมริกาใต้)และคนเอเซีย เด็กๆ ในชั้นเรียนไวโอลินของเธอจึงหลากหลายเชื้อชาติหลากหลายวัฒนธรรม

เด็กในชั้นเรียนไวโอลินของโรเบอร์ต้าส่วนใหญ่เป็นเด็กที่ด้อยโอกาส ความจริงแล้วไม่มีใครเชื่อว่าเธอจะสามารถสอนเด็กเหล่านี้ได้ ทางโรงเรียนเองก็ไม่ค่อยจะแน่ใจเท่าไรนักว่าเด็กจะให้ความสนใจและเป็นประโยชน์แก่เด็กอย่างแท้จริง ทางครอบครัวของเด็กเองก็ไม่ใคร่จะมั่นใจ บางครอบครัวก็ไม่ให้การสนับสนุน ยิ่งตัวเด็กเองด้วยแล้วพวกเขามองครูโรเบอร์ต้าด้วยความรู้สึกที่ไม่ยอมรับสักเท่าไรนัก การเรียนการสอนไวโอลินก็เหมือนกับการเรียนดนตรีประเภทอื่น ที่ต้องอาศัยการฝึกซ้อมอยู่เป็นประจำจึงจะสามารถเล่นได้ดี จากความตั้งใจของเธอในที่สุดเด็กนักเรียนในชั้นของเธอก็สามารถเล่นไวโอลินได้ดีขึ้นเป็นลำดับ สามารถเล่นบทเพลงที่มีความซับซ้อนได้ดียิ่งขึ้น

ในแต่ละปีเด็กต้องการเข้ามาเรียนไวโอลินกับครูโรเบอร์ต้ามากขึ้นจนรับได้ไม่หมด ต้องมีการคัดเลือก เป็นอยู่อย่างนี้กว่าสิบปี จนในที่สุดทางคณะกรรมการของโรงเรียนก็ตัดสินใจยกเลิกชั้นเรียนไวโอลินของเธอ เนื่องจากปัญหาเรื่องค่าใช้จ่ายของโรงเรียน เธอไม่ยอมแพ้ เธอพร้อมด้วยการสนับสนุนของเพื่อนๆ ตลอดจนผู้ปกครองของเด็กๆ นักเรียน และคนในชุมชนร่วมกันต่อสู้เพื่อไม่ให้ชั้นเรียนไวโอลินนี้ถูกยุบ

เธอพยายามติดต่อผู้คนที่เกี่ยวข้องให้ได้รับทราบปัญหาดังกล่าว เธอติดต่อนักดนตรีคลาสสิกให้มาเยี่ยมเยียมชั้นเรียนของเธอ และชมเด็กๆ นักเรียนของเธอแสดง จนในที่สุดได้มีการก่อตั้งกองทุนเพื่อสนับสนุนการสอนไวโอลินของเธอขึ้นเรียกว่า “The Opus 118 Music Center” โดยจัดให้มีการแสดงคอนเสิร์ตไวโอลินเก็บเงินจากผู้ที่เข้ามาชมที่คาร์เนกี้ฮอลล์ ซึ่งนับเป็นเหตุการณ์ครั้งสำคัญที่สุดในชีวิตของเธอ เธอและนักเรียนของเธอได้รับการชื่นชมเป็นอย่างมากจากการแสดงในคราวนั้น ชั้นเรียนไวโอลินของเธอจึงยังอยู่และยังคงเปิดสอนต่อไป

อย่างที่ผมบอกหนังเรื่องนี้ให้แง่คิดในเรื่องของการปฏิรูปการศึกษาได้เป็นอย่างดี เพราะสามารถสะท้อนให้เห็นถึงหัวใจของการปฏิรูปการศึกษาที่ชัดเจนว่าไม่ได้อยู่ที่ระบบ ระเบียบ หรือการจัดการใดๆ ทั้งสิ้น แต่อยู่ที่ตัวบุคคลโดยเฉพาะอย่างยิ่งบุคคลที่เป็นครูนี่เอง
ผมนั่งดูหนังเรื่องนี้แล้วทำให้นึกย้อนไปเมื่อสักสี่สิบกว่าปีที่แล้ว ที่ผมยังเรียนหนังสืออยู่ในโรงเรียนเทศบาลเล็กๆ แห่งหนึ่งย่านฝั่งธนบุรี ผมว่าครูในโรงเรียนที่ผมเรียนสมัยยังเด็กนั้นไม่ต่างกับครูโรเบอร์ต้าสักเท่าไรนัก คือเป็นครูที่มุ่งมั่นในวิชาที่ตนสอน มีความรักในการสอน มีความรู้สึกผูกพันอยู่กับเด็ก คอยเอาใจใส่ไม่เฉพาะแต่การเรียนในชั้น นอกชั้นเรียนครูก็คอยดูแลไต่ถามทุกข์สุขอยู่เสมอ ผมจำได้ดีว่าเวลาที่ผมหรือเด็กในชั้นไม่สบาย มาโรงเรียนไม่ได้ ครูก็จะมาเยี่ยมมาไต่ถามอาการถึงที่บ้าน (เนื่องจากบ้านกับโรงเรียนอยู่ไม่ห่างกันเท่าไรนัก) ผมว่านอกจากอาชีพที่เป็นครูผู้สอนแล้ว ครูเหล่านี้ยังทำหน้าที่เป็นพ่อแม่ผู้ปกครองอีกทางหนึ่งด้วย แม้ว่าสมัยก่อนจะไม่ได้ใช้ปรัชญาการเรียนการสอนแบบที่ยึดเอานักเรียนเป็นศูนย์กลาง (student center หรือ child center) อย่างสมัยนี้ หรือสอนไปก็ต้องเหลือบดูตัวบ่งชี้คุณภาพไป แต่เด็กนักเรียนสมัยนั้นก็ได้รับประโยชน์จากการเรียนการสอนแบบเดิมไม่ได้น้อยไปกว่าปัจจุบันสักเท่าไร

ครูโรเบอร์ต้าก็เช่นเดียวกัน เธอมีชีวิตอยู่สองด้านที่สำคัญ ด้านหนึ่งเธอคือครูของเด็กนักเรียนในชั้นเรียนไวโอลินที่โรงเรียน อีกด้านหนึ่งเธอคือแม่ของลูกสองคนที่ถูกสามีทิ้งไปมีผู้หญิงคนอื่น นอกจากการเรียนการสอนที่โรงเรียนแล้ว เธอยังต้องสอนลูกของเธอ อบรมดูแลลูกของเธอที่บ้านด้วย ส่วนตัวของเธอเองก็มีปัญหาอยู่ไม่น้อย แต่สิ่งเหล่านั้นไม่ได้ทำให้ความมุ่งมั่นในการสอนไวโอลินของเธอลดน้อยลงไป ความเป็นครูในตัวของเธอและปรัชญาการสอนไวโอลินของเธอต่างหากที่น่าสนใจเป็นอย่างยิ่ง

อย่างที่กล่าวมาแล้วว่า โรเบอร์ต้าก็เหมือนกับครูโรงเรียนเทศบาลในอดีตของผม คือเธอจะมุ่งมั่นในการสอน รักและผูกพันอยู่กับเด็ก เอาใจใส่เด็กเหมือนกับเป็นลูก มีวิญญาณของความเป็นครูที่พร้อมจะให้ความรู้แก่เด็กอย่างเต็มความสามารถ ฉากที่เธอไปเยี่ยมเด็กนักเรียนชายคนหนึ่งถึงบ้าน ที่รู้สึกว่าตัวเองมีส่วนต่อการตายของเพื่อนร่วมชั้น เป็นฉากที่ชี้ให้เห็นถึงความรู้สึกผูกพันและเอาใจใส่ในความรู้สึกของนักเรียนของเธอได้เป็นอย่างดี ในกรณีนี้ผมไม่ได้หมายความว่าครูที่ดีจะต้องไปเยี่ยมบ้านนักเรียนที่เป็นปัญหาทุกคน แต่ผมหมายความว่าครูที่ดีคือครูที่ต้องรู้จักและเข้าใจธรรมชาติของเด็กนักเรียนของตน เอาใจใส่เด็กนักเรียนของตนอยู่เสมอต่างหาก โรเบอร์ต้าจะไม่มีวันรู้เลยว่าเด็กนักเรียนคนนั้นรู้สึกคับข้องใจว่าตนนั้นมีส่วนในการตายของเพื่อน ถ้าเธอไม่ได้เป็นคนที่หมั่นสังเกตพฤติกรรมของเด็กในชั้นของเธอ

ที่สำคัญวิธีการสอนไวโอลินของเธอเป็นสิ่งที่สะท้อนปรัชญาของการศึกษาที่แท้จริงอย่างน้อยสี่ประการกล่าวคือ ประการที่หนึ่ง เนื่องจากเด็กแต่ละคนต่างกัน การจัดการศึกษาให้กับแต่ละคนจึงต่างกัน สิ่งที่ต่างกันไม่ใช่เนื้อหาสาระในวิชาที่เรียน แต่เป็นวิธีการที่ใช้ต่างหาก มีอยู่หลายฉากที่ชี้ให้เห็นถึงปรัชญาดังกล่าว เช่น การที่ต้องรับมือกับเด็กที่ไม่สนใจในบทเรียนไม่เห็นความสำคัญของบทเรียน เด็กที่คอยแกล้งเด็กคนอื่นในชั้น แต่ที่สำคัญคือฉากที่เธอบอกกับเด็กผู้หญิงคนหนึ่งว่า แม้ว่าท่วงท่าการยืนและตำแหน่งของเท้าในระหว่างที่เล่นไวโอลินมีส่วนสำคัญต่อการเล่นสักเพียงใด แต่หากเราไม่สามารถยืนได้ถนัด (เนื่องจากเด็กคนนั้นมีปัญหาทางสรีระ) ก็สามารถที่จะนั่งและเล่นไวโอลินได้ดีได้เช่นกัน หรือการที่เด็กแต่ละคนมีรูปร่างต่างกัน ไวโอลินที่ใช้จึงต่างขนาดกันไปด้วย ก็เป็นสิ่งที่ยืนยันถึงปรัชญาการศึกษาในข้อนี้เป็นอย่างดีว่าเราไม่จำเป็นต้องแบ่งแยกเด็ก หรือเลือกเนื้อหาสาระให้กับเด็กแตกต่างกัน เด็กเหล่านี้แม้จะมีความแตกต่างทางเชื้อชาติ ศาสนา สีผิว บางคนอาจเป็นเด็กเกเร บางคนอาจเป็นเด็กที่มีปัญหา แต่เด็กเหล่านี้ก็เรียนร่วมอยู่ในชั้นเดียวกัน ไม่มีการแบ่งว่าเป็นเด็กเรียนเก่งหรือเด็กเรียนอ่อน เนื้อหาสาระที่เรียนก็เรียนเรื่องเดียวกัน แม้ว่าจะต่างวิธีการไปบ้างสำหรับบางคน ผลที่เกิดขึ้นก็คือเด็กในชั้นสามารถที่จะเรียนไวโอลินได้เหมือนกัน

ประการที่สอง โรเบอร์ต้าแสดงให้เราเห็นว่า การเรียนที่แท้จริงนั้นไม่ได้จำกัดอยู่ที่โรงเรียนเท่านั้น บ้านก็เป็นห้องเรียนได้ และค่อนข้างจะเป็นห้องเรียนที่สำคัญด้วยซ้ำ เพราะเป็นที่ที่เด็กจะได้มีโอกาสฝึกฝน สั่งสมประสบการณ์ และเรียนรู้ได้ด้วยตนเอง โดยการสนับสนุนจากพ่อแม่และคนในครอบครัว สิ่งเหล่านี้จะสร้างขึ้นได้ต้องอาศัยความทุ่มเทของครูและโรงเรียนที่จะทำให้เด็กเห็นความสำคัญของการฝึกฝน และทำให้พ่อแม่ผู้ปกครองเห็นถึงความตั้งใจจริงของครูและโรงเรียน ไม่ใช่จะอาศัยแต่เพียงการออกกฎหมายมาปฏิรูปอย่างโน้นอย่างนี้แล้วจะเกิดผล

ประการที่สาม การเรียนการสอนที่แท้จริงไม่ได้เป็นทั้งแบบที่ครูเป็นศูนย์กลาง (teacher center) หรือแบบที่เด็กนักเรียนเป็นศูนย์กลาง (student/child center) อย่างที่สังคมไทยเรากำลังเรียกร้องและพยายามปฏิรูปกันนักหนา แต่จะต้องเป็นแบบที่ความรู้คือศูนย์กลาง (knowledge center) คือหมายถึงว่าครูและนักเรียนต่างเรียนรู้ร่วมกัน เรียนรู้ไปพร้อมกัน กรณีของไวโอลินเด็กนักเรียนจะได้รับความรู้และเทคนิคพื้นฐานในการเล่นจากครู ได้รับการถ่ายทอดประสบการณ์จากครู ทั้งยังซึมซับเอาความรู้เหล่านั้นเป็นส่วนหนึ่งของการดำเนินชีวิต ปัญหามีอยู่ว่าแล้วครูล่ะเรียนรู้อะไร สิ่งที่ครูเรียนรู้ก็คือความเป็นตัวตนที่แท้ของนักเรียน เรียนรู้วิธีการที่จะทำให้เด็กเหล่านั้นสามารถค้นหาตัวเองให้พบ เรียนรู้พัฒนาการของวิชาที่ตนกำลังสอน รวมทั้งเรียนรู้การแสวงหาสัมฤทธิผลในการสอนร่วมกันกับเด็กนักเรียน การที่ครูโรเบอร์ต้าเล่นไวโอลินร่วมกับเด็กในชั้นเรียนต่อหน้าบรรดาพ่อแม่ผู้ปกครอง และครูคนอื่นที่โรงเรียน รวมทั้งการที่เธอเล่นไวโอลินร่วมกับเด็กๆ ในการแสดงคอนเสิร์ตที่คาร์เนกี้ฮอลล์ เป็นสิ่งที่แสดงถึงปรัชญาในข้อนี้ได้เป็นอย่างดี

ประการที่สี่ หนังสะท้อนให้เห็นถึงการจัดการศึกษาที่ชุมชนเข้ามามีส่วนร่วมได้อย่างชัดเจน จากกรณีที่โครงการสอนไวโอลินของครูโรเบอร์ต้าจะถูกยกเลิก อันเนื่องมาจากปัญหาทางด้านงบประมาณ ทุกคนที่มีส่วนเกี่ยวข้อง ที่เห็นความสำคัญของการเรียนการสอนวิชาดนตรี ที่เห็นความทุ่มเทของครูโรเบอร์ต้า ที่เห็นผลสัมฤทธิที่เกิดขึ้นกับตัวเด็ก โดยเฉพาะอย่างยิ่งคนในชุมชนอีสต์ฮาร์เล็ม ต่างร่วมแรงร่วมใจให้การช่วยเหลือสนับสนุนเพื่อให้โครงการสอนไวโอลินของเธอยังอยู่ต่อไป ประเด็นสำคัญก็คือ ความร่วมมือและความช่วยเหลือเหล่านี้ไม่ได้เกิดจากการกำหนดนโยบายของรัฐ ไม่ได้เกิดจากการออกพระราชบัญญัติปฏิรูปการศึกษาใดๆ ทั้งสิ้น เพราะไม่ว่าจะกำหนดนโยบายการศึกษาอย่างไร จะออกกฎหมายปฏิรูปการศึกษาอย่างไร ก็ไม่มีทางที่จะทำให้ความร่วมมืออย่างนี้เกิดขึ้นได้ แต่ที่เกิดขึ้นได้นั้นมาจากสิ่งที่พวกเขาได้เห็นจากครูที่สอนลูกๆ ของเขา และจากพัฒนาการของเด็กๆ ที่เป็นลูกของพวกเขาต่างหาก

ผมคิดว่าคนที่มีส่วนเกี่ยวข้องในวงการปฏิรูปการศึกษาในบ้านเรา รวมทั้งบรรดานักวิชาการด้านการศึกษาและพ่อแม่ผู้ปกครองทั้งหลาย ควรที่จะดูหนังเรื่องนี้เป็นอย่างมาก เพราะผมไม่แน่ใจว่าการปฏิรูปการศึกษาที่กำลังเกิดขึ้นในสังคมไทยของเรานั้น จะสามารถแก้ปัญหาได้ตรงจุด และสามารถพัฒนาการเรียนการสอนในบ้านเราไปได้สักแค่ไหน ดูเหมือนยิ่งมีการปฏิรูปมากเท่าไร การศึกษาบ้านเราก็ยิ่งมีช่องว่างระหว่างคนที่มีโอกาส กับคนที่ด้อยโอกาสมากเท่านั้น ยิ่งปฏิรูปการศึกษามากเท่าไร เราก็ยิ่งแบ่งแยกเด็กมากขึ้นเท่านั้น ยิ่งปฏิรูปการศึกษามากเท่าไร เด็กก็ยิ่งต้องเรียนกวดวิชามากยิ่งขึ้นเท่านั้น ยิ่งปฏิรูปการศึกษามากเท่าไร ครูก็ยิ่งห่างเหินจากเด็กมากเท่านั้น และยิ่งปฏิรูปการศึกษามากเท่าไร ชีวิตคนเราก็ยิ่งแข่งขันมากขึ้นเท่านั้น

ผมดูหนังเรื่อง Music of the Heart แล้วไม่อยากให้หนังเรื่องนี้จบด้วยเหตุผลสองประการ ประการแรกผมอยากเห็นความสำเร็จของเด็กๆ รุ่นแล้วรุ่นเล่าที่ครูโรเบอร์ต้าเป็นผู้สอน อยากดูพวกเขาแสดงคอนเสิร์ตอย่างที่คาร์เนกี้ฮอลล์อย่างไม่รู้จบ เพราะรู้สึกมีความสุขที่ได้เห็นและได้ฟัง ประการที่สองผมอยากให้คนอื่นได้เห็นหนังเรื่องนี้เหมือนอย่างที่ผมเห็น อยากให้คนที่ไม่ได้ดู ได้ดู เพื่อที่ว่าทุกคนจะได้เข้าใจว่าคุณภาพทางการศึกษาไม่ใช่อะไรทั้งสิ้น นอกจากความผูกพันแน่นแฟ้นที่ผ่านกระบวนการเรียนรู้ร่วมกันระหว่างครูกับนักเรียนนั่นเอง

อำนาจทุนนิยมใน The Insider

ใครจะไปคิดว่าบุหรี่ที่คนสูบกันทุกวันนี้ นอกจากจะส่งผลร้ายในทางสุขภาพของผู้คนในสังคมแล้ว ยังเป็นภัยคุกคามมนุษย์ในเชิงอุดมการณ์ของมนุษยชาติอีกด้วย The Insider คือหนังที่บอกเรื่องราวเหล่านี้ได้เป็นอย่างดี ในความเห็นของผม หนังเรื่องนี้สะท้อนให้เราเห็นถึงพลังอำนาจของระบบทุนนิยมโลกได้เป็นอย่างดี The Insider สร้างจากเรื่องจริงของนักวิทยาศาสตร์ชั้นนำที่เชี่ยวชาญในทางเคมีคนหนึ่งชื่อ ดร. เจฟฟรีย์ ไวเกนด์ ซึ่งทำงานให้กับบริษัทบุหรี่ยักษ์ใหญ่ของสหรัฐอเมริกาที่ชื่อว่า บราวน์แอนด์วิลเลียมสัน ซึ่งเป็นผู้ผลิตบุหรี่ที่เราคนไทยรู้จักกันดีในแบรนด์เนมว่า คูล (Kool) กับลัคกี้ สไตรก์ (Lucky Strike) ฯ ไวเกนด์นั้นถูกไล่ออกจากบริษัท เนื่องจากผู้บริหารอ้างว่ามีปัญหาในการสื่อสาร (poor communication) ว่ากันง่ายๆ ก็คือ เริ่มที่จะไม่อยู่ในการควบคุมของบริษัท เนื่องจากไวเกนด์ไม่อาจจะยอมรับกับนโยบาย และพฤติกรรมในการดำเนินธุรกิจของบริษัทได้อีกต่อไป

ในสหรัฐอเมริกาจะมีกฎหมายควบคุมปริมาณนิโคตินซึ่งเป็นสารเสพติดที่อยู่ในบุหรี่ เพื่อไม่ให้มีผลกระทบต่อผู้บริโภคมากเกินไป แต่บราวน์แอนด์วิลเลียมสันก็พยายามเลี่ยงโดยการใช้วิธีการทางเคมีโดยการเติมแอมโมเนีย อันเป็นผลทำให้ร่างกายมนุษย์สามารถดูดซับนิโคตินได้เร็วและมีประสิทธิภาพมากขึ้น ผลก็คือเราจะตกเป็นทาสบุหรี่มากขึ้น รวมทั้งยังมีการใช้สารคูมารีนในการผลิต ซึ่งสารตัวนี้มีผลที่อาจก่อให้เกิดมะเร็งในร่างกายได้ นี่คือสิ่งที่นักวิทยาศาสตร์อย่าง ดร.ไวเกนด์ ยอมไม่ได้เพราะเป็นพฤติกรรมที่ไม่มีความรับผิดชอบต่อผู้บริโภคและสังคม เป็นพฤติกรรมที่มุ่งเอาแต่ประโยชน์ส่วนตัว ไม่คำนึงถึงผลกระทบร้ายแรงที่จะเกิดกับประชาชนผู้บริโภค

ผมว่าเราทุกคนทราบดีว่าบุหรี่นั้นเป็นสินค้าที่แทบจะหาประโยชน์จากการบริโภคไม่ได้เลยสักนิดเดียว บุหรี่เป็นสาเหตุสำคัญของการตายอันเนื่องมาจากมะเร็งในปอด รวมทั้งโรคถุงลมโป่งพอง พิษของนิโคตินที่อยู่ในบุหรี่ก็คือเพชรฆาตเราดีดีนี่เอง ในปัจจุบันคนที่สูบบุหรี่เป็นคนที่สังคมค่อนข้างจะรังเกียจ เพราะควันบุหรี่แม้ว่าเราจะไม่ได้เป็นคนสูบเอง แต่หากได้สูดเข้าร่างกายเนื่องจากอยู่ใกล้กับคนที่สูบ ก็ได้รับผลร้ายไม่ต่างอะไรกับคนที่สูบเอง

ดร.ไวเกนด์ ถูกไล่ออกจากบริษัทพร้อมด้วยพันธนาการอันหนึ่งติดตัวมาก็คือ สัญญาไม่เปิดเผยข้อมูลหรือความลับของบริษัท นั่นหมายความว่า ทั้งๆ ที่ไวเกนด์รู้ดีว่าบริษัทกำลังทำร้ายประชาชน เขาก็ไม่สามารถที่จะทำอะไรได้แม้แต่จะเล่าให้ใครฟัง จนกระทั่งเมื่อได้พบกับ โลเวล เบิร์กแมน โปรดิวเซอร์รายการ 60 นาที ของเครือข่ายซีบีเอส ทุกอย่างก็เริ่มเปลี่ยนไป เมื่อเบิร์กแมนรู้ข้อเท็จจริงจึงพยายามที่จะให้ ไมค์ วอลเลซ ได้สัมภาษณ์ไวเกนด์เพื่อออกอากาศในรายการ 60 นาที ซึ่งแม้ว่าเบิร์กแมนจะทำสำเร็จ แต่การนำออกอากาศไม่ใช่เรื่องง่าย

บราวน์แอนด์วิลเลียมสัน ซึ่งรู้ว่าได้มีการสัมภาษณ์ไวเกนด์และเตรียมจะนำออกอากาศ จึงได้พยายามทำทุกวิถีทางเพื่อไม่ให้รายการสัมภาษณ์ ที่เป็นการเปิดเผยความลับของบริษัทนั้นได้ออกอากาศ ซึ่งในที่สุดก็ทำไม่สำเร็จ รายการ 60 นาทีที่เป็นการสัมภาษณ์ครั้งสำคัญคราวนั้นก็ได้ออกอากาศ

อย่างที่ผมบอกตอนแรกว่า หนังเรื่องนี้สะท้อนพลังอำนาจและอิทธิพลของระบบทุนนิยมได้เป็นอย่างดี ประเด็นสำคัญๆ ที่น่าสนใจที่เกี่ยวกับกลไกของระบบทุนนิยมมีอยู่มากมายในหนังเรื่องนี้ (ผมเคยเสนอให้เพื่อนผมที่อยู่ที่คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามคำแหง ซึ่งสอนนักศึกษาปริญญาโทเรื่องระบบเศรษฐกิจการเมืองในประเทศกำลังพัฒนา ได้ดูหนังเรื่องนี้และน่าจะเอาหนังเรื่องนี้ไปใช้ประกอบการสอนในชั้นเรียนได้)

ประการแรก กลุ่มทุนอุตสาหกรรมบุหรี่อย่างบราวน์แอนด์วิลเลียมสัน(ในสหรัฐอเมริกาบริษัทนี้มีส่วนแบ่งในตลาดการบริโภคบุหรี่เป็นอันดับ 3 รองจากฟิลลิปมอริส และ อาร์ เจ เรย์โนลด์ โทแบคโค)ก็เหมือนกับกลุ่มทุนนิยมในระบบโลกโดยทั่วไป คือมุ่งแสวงหากำไรสูงสุดและการสะสมทุนเพื่อขยายอำนาจและอิทธิพลในการครอบงำ ทุนที่กลุ่มเหล่านี้มีอยู่นั้นมากพอที่จะดลบันดาล พอที่จะซื้ออะไรก็ได้ในโลกนี้

ตัว ดร.ไวเกนด์เองก็คือคนหนึ่งที่อยู่ในกรณีนี้ ผมมองว่า ดร.ไวเกนด์ก็คือตัวแทนของคนเก่งคนมีความรู้ความสามารถ สำเร็จการศึกษาระดับสูง มีความเชี่ยวชาญในวิชาการวิชาชีพของตนเอง คนเหล่านี้คือคนที่กลุ่มทุนอุตสาหกรรมต้องการตัวเป็นอย่างมาก การเสนอผลตอบแทนจำนวนมาก ตลอดจนสิทธิประโยชน์ต่างๆ เป็นสิ่งจูงใจให้คนเหล่านี้เข้าไปทำงานกับบริษัทเหล่านั้น เพราะฉะนั้นเมื่อเปรียบเทียบกับสังคมเราทุกวันนี้ จึงไม่แปลกอะไรที่คนหนุ่มคนสาวที่มีความรู้ความสามารถ จึงแข่งขันกันที่จะเข้าไปทำงานกับกลุ่มทุนนิยมยักษ์ใหญ่เหล่านี้ เพราะสิ่งที่พวกเขาจะได้รับตอบแทนนั้น จะทำให้มีแต่ความสุขสบายไปจนตลอดชีวิต

นอกจากตัว ดร.ไวเกนด์ในฐานะที่เป็นทรัพยากรบุคคลที่ทรงคุณค่าแล้ว กลุ่มทุนอุตสาหกรรมเหล่านี้ ยังใช้ทุนของตนเองในการซื้อเจ้าหน้าที่ของรัฐ ซื้อนักการเมือง ซื้อระบบราชการ ซื้อนักธุรกิจในท้องถิ่น หรือแม้แต่สื่อมวลชน เพื่อเอื้ออำนวยประโยชน์ให้กับตนเองให้มากที่สุด จึงไม่แปลกที่การตัดสินใจดำเนินการในเรื่องต่างๆ ของรัฐ มักเป็นการตัดสินใจเพื่อประโยชน์ของธุรกิจ มากกว่าจะคำนึงถึงประโยชน์ของประชาชน เป็นเสมือนวงจรอุบาทว์ที่กัดกร่อนชีวิตของผู้คนและสังคมให้เสื่อมลงไปทุกวัน

นอกจากนั้นกลุ่มทุนอุตสาหกรรมเหล่านี้ยังใช้ทุนที่ตนสะสมไว้ในการสร้างภาพของความเป็นผู้ที่สนับสนุนในกิจการสาธารณะกุศล เป็นต้นว่า การให้การสนับสนุนกิจกรรมของหน่วยงานบริการทางสังคม ให้การสนับสนุนในเรื่องทุนการศึกษาหรือวัสดุอุปกรณ์ทางการศึกษา ให้การสนับสนุนในการจัดแข่งขันกีฬาสำคัญๆ ฯ ทั้งในระดับท้องถิ่น ในระดับภูมิภาค และในระดับโลกอีกด้วย

ประการที่สอง อย่างไรก็ตามแม้ว่ากลุ่มทุนนิยมจะเน้นการให้ผลประโยชน์ตอบแทนกับบุคคลและองค์กรต่างๆ แต่หากเมื่อใดก็ตามที่มีความพยายามจะทำให้กลุ่มทุนนิยมเหล่านี้เสียประโยชน์ หรือถูกเปิดโปงในการเอารัดเอาเปรียบต่อผู้บริโภคและสังคม หรือถูกชี้ให้เห็นถึงความพยายามในการสร้างฐานอำนาจในการครอบงำชีวิตผู้คนและสังคมในประเทศต่างๆ แล้ว เมื่อนั้นภาพของความเป็นผู้ที่ให้ประโยชน์ ทำแต่สาธารณะกุศลจะเปลี่ยนไปทันที เป็นผู้ที่พร้อมจะทำลายทุกสิ่งทุกอย่างที่จะสร้างความเสียหายให้กับอุตสาหกรรมของตน ไม่ว่าสิ่งนั้นจะเป็นชีวิตคน หรือทรัพย์สิน ฯ

ใน The Insider กลุ่มทุนนิยมบราวน์แอนด์วิลเลียมสันใช้วิธีการทุกอย่างที่กล่าวมาข้างต้น ในการปกป้องธุรกิจของตนเอง ประเด็นที่น่าสนใจอีกประเด็นหนึ่งก็คือ คำถามที่ว่าบราวน์แอนด์วิลเลียมสันปกป้องตัวเองจากอะไรหรือจากใครกันแน่ ในตอนแรกหนังชี้ให้เห็นถึงประโยชน์ที่บริษัทตอบแทนให้กับไวเกนด์ เพื่อป้องกันไม่ให้ไวเกนด์เผยข้อมูลสำคัญทางการผลิตอันเป็นความลับของบริษัทให้กับคนอื่นได้รับรู้ มองโดยทั่วๆ ไปเหมือนกับเป็นการป้องกันจากไวเกนด์ แต่เมื่อหนังดำเนินต่อไป ก็ปรากฏว่าข้อมูลเหล่านั้นได้มีการเคลื่อนย้ายถ่ายเทออกไปแล้ว โดยเฉพาะอย่างยิ่งไปยังสื่อมวลชน ไปยังเบิร์กแมน โปรดิวเซอร์รายการ 60 นาทีของเครือข่ายซีบีเอส ซึ่งยิ่งทำให้กลุ่มทุนบราวน์แอนด์วิลเลียมสันรู้สึกถูกคุกคามมากขึ้น ถึงตรงนี้เราจึงพบว่าสิ่งที่บราวน์แอนด์วิลเลียมสันกลัวนักกลัวหนาก็คือ ความจริงที่พวกเขาพยายามจะปกปิดไว้ต่างหาก ไม่ใช่กลัว ดร.ไวเกนด์ หรือ เบิร์กแมน หรือรายการ 60 นาที หรือเครือข่ายซีบีเอสแต่อย่างใด

เพราะอย่างไวเกนด์เองก็คงไม่ใช่เรื่องยากเย็นอะไรที่จะปิดปากไม่ให้เขาได้มีโอกาสพูด หรือเอาข้อมูลเหล่านั้นไปบอกคนอื่น เมื่อให้ผลประโยชน์ตอบแทนเต็มที่แล้วไม่เป็นผล กลุ่มทุนอย่างบราวน์แอนด์วิลเลียมสันก็สามารถใช้วิธีการคุกคามชีวิต ครอบครัว และทรัพย์สินได้ หรืออย่างกรณีของรายการ 60 นาทีของเครือข่ายซีบีเอส ก็ยิ่งเห็นได้ชัดเจนว่ายังตกอยู่ภายใต้การครอบงำของบราวน์แอนด์วิลเลียมสันเช่นเดียวกัน การเข้าแทรกแซงในการทำรายการโดยผ่านทางกลไกบริหารของบริษัทนั้นยังพอทำเนา แต่หากไม่ดำเนินการตามความต้องการของบราวน์แอนด์วิลเลียมสัน ก็ถึงขั้นที่ซีบีเอสจะต้องถูกเทคโอเวอร์กิจการทั้งหมด เป็นสิ่งที่ยืนยันความเห็นข้างต้นที่ว่า กลุ่มทุนนิยมโลกเหล่านี้สามารถดลบันดาลอะไรก็ได้

ประการที่สาม ผมว่าเราในฐานะผู้บริโภคดูหนังเรื่องนี้แล้ว ต้องกลับมามองตัวเราเองและบอกกับตัวเองให้ได้ว่า แท้ที่จริงเรามีฐานะอะไร มีความหมายเพียงไรกันแน่ในระบบทุนนิยมที่ครอบงำโลกใบนี้อยู่ คำกล่าวที่ว่าลูกค้าหรือผู้บริโภคคือคนสำคัญนั้น เป็นจริงแค่ไหน หรือไม่มีความอะไรเลย เพราะสิ่งที่เราได้เห็นใน The Insider ก็คือความไม่รับผิดชอบต่อผู้บริโภคและสังคม ความเห็นแก่ประโยชน์ของบริษัท โดยไม่คำนึงถึงผลร้ายที่จะเกิดกับผู้บริโภคสินค้าของตนแต่อย่างใด เป็นความเลวบริสุทธิ์ที่กลุ่มทุนอุตสาหกรรมพวกนี้กระทำต่อผู้บริโภคของตนเองมาโดยตลอด

The Insider ชี้ให้เห็นว่าเราผู้บริโภคมีฐานะเป็นเพียงทาสหรือบริวารในระบบทุนนิยมโลกเท่านั้น เป็นทาสหรือบริวารที่ต้องพึ่งพาผู้อื่นตลอด ไม่มีอำนาจต่อรองอะไร ไม่สามารถยืนอยู่ได้ด้วยตัวของตัวเอง กลุ่มทุนนิยมเหล่านี้ครอบงำชีวิตของเรา ครอบงำวิธีคิดของเราไปหมดแล้วแทบทั้งชีวิต ลองคิดดูสิครับ ยกตัวอย่างทุกวันนี้เวลาที่เรานึกอยากจะซื้อโทรทัศน์ บางครั้งเราเองไม่ได้นึกถึงโทรทัศน์ในฐานะที่เป็นวัตถุสิ่งของเครื่องใช้อย่างหนึ่ง แต่เรากลับนึกถึงแบรนด์เนม หรือชื่อที่ใช้ทางการค้า เช่น โซนี่ พานาโซนิก ซัมซุง ฯ สุดแท้แต่ว่าอิทธิพลในการครอบงำของบริษัทใดจะมีมากกว่า หรือเวลาที่เรากระหายเราก็จะนึกถึงโค้กหรือเป็บซี่ เป็นต้น

บริษัทบราวน์แอนด์วิลเลียมสัน ได้เคยยื่นฟ้องต่อศาลสหรัฐเพื่อขอให้รัฐนิวยอร์คยกเลิกการออกกฎหมายห้ามการจำหน่ายบุหรี่โดยการขายตรงทางการสั่งซื้อทางไปรษณีย์ ทางโทรศัพท์ และทางอินเทอร์เน็ต เนื่องจากบริษัทมีโครงการที่จะทำไดเร็คเซลกับผู้บริโภค ซึ่งในกฎหมายระบุว่าการกระทำดังกล่าวเป็นอาชญากรรม โดยทางบริษัทอ้างว่า การกระทำของรัฐนิวยอร์คเป็นการแทรกแซงทางการค้าที่ไม่เป็นไปตามบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญ

ตอนที่ผมเขียนบทความนี้อยู่ได้ลองเปิดเว็บไซต์เข้าไปที่องค์การอนามัยโลก หรือ WHO ก็พบภาพและข้อความที่น่าสนใจ เป็นภาพของคาวบอยสองคนกำลังขี่ม้ามาด้วยกัน เข้าใจว่าคงเป็นภาพจากโฆษณาของบุหรี่ยี่ห้อหนึ่ง ข้อความด้านล่างของภาพบอกว่า “Bob, I’ve got cancer.” ขออนุญาตแปลเป็นไทยง่ายๆ ว่า “เฮ้ยบ๊อบ กูเป็นมะเร็งแล้วว่ะ” สำหรับผมค่อนข้างได้ความรู้สึกดีครับว่า มะเร็งซึ่งเป็นผลจากการสูบบุหรี่ที่เรากลัวกันนั้น หากจะมีผลกระทบต่อมนุษย์ก็แต่เฉพาะผู้ที่สูบบุหรี่ หรือผู้ที่ได้รับควันพิษของบุหรี่เท่านั้น เพราะสุดท้ายเรายังเลือกได้ ที่จะไม่สูบไม่ไปอยู่ใกล้กับคนที่สูบ แต่มะเร็งที่เกิดจากระบบทุนนิยม ที่ครอบงำและทำลายวิถีการดำเนินชีวิตของมนุษย์ สร้างค่านิยมในการแสวงหากำไรแสวงหาความมั่งคั่ง ความเห็นแก่ประโยชน์ส่วนตัว ส่งเสริมค่านิยมในการบริโภค และก่อให้เกิดความเหลื่อมล้ำทางสังคม มาตั้งแต่ปลายศตวรรษที่ 15 ต่างหากที่น่ากลัวกว่าหลายร้อยเท่า เพราะเราเลือกไม่ได้ เราทุกคนล้วนตกอยู่ภายใต้อำนาจและอิทธิพลของระบบอย่างยากที่จะถอนตัวออกไปได้……ผมว่าเราคงต้องทำอะไรสักอย่างกับเรื่องเหล่านี้

ชีวิต ครอบครัว และความงามใน American Beauty

ตอนที่หนังเรื่อง American Beauty เข้ามาฉายในเมืองไทยผมไม่มีโอกาสได้ดู เนื่องจากติดธุระโน่นธุระนี่ไปตามเรื่อง พอนึกตั้งใจจะไปดูปรากฎว่าหนังออกไปแล้ว ก็ได้แต่ติดตามภายหลังว่าหนังประสบความสำเร็จมากทั้งในด้านรายได้และรางวัล โดยได้ออสการ์ถึง 5 ตัวจากผู้แสดงนำฝ่ายชายยอดเยี่ยม ผู้กำกับภาพยนตร์ยอดเยี่ยม บทภาพยนตร์ดั้งเดิมยอดเยี่ยม ถ่ายภาพยอดเยี่ยม และที่สำคัญคือเป็นภาพยนตร์ยอดเยี่ยมประจำปี นอกจากนั้นก็ยังได้รับรางวัลต่างๆ อีกมากมายจากสถาบันต่างๆ หลายแห่ง หนังเรื่องนี้กำกับโดย แซม เมนเดส นำแสดงโดย เควิน สเปซี่, แอนเน็ต เบนนิ่ง, ธอร่า เบิร์ช, เวส เบนท์เล่ย์, และมีนา ซูวารี ฯลฯ เขียนบทโดย อลัน บอล นักวิจารณ์ต่างให้คำชมกับหนังเรื่องนี้มาก ผมลองเปิดเข้าไปดูในเว็บไซต์ต่างๆ ที่เปิดให้มีการโหวต ก็พบว่าหนังเรื่องนี้ได้รับการโหวตเป็นหนังระดับห้าดาวทุกเว็บไซต์ และยิ่งอ่านจากบทความต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับการวิจารณ์หนังก็ยิ่งทำให้อยากดูหนังเรื่องนี้มากยิ่งขึ้นไปอีก

พอได้ดีวีดีมาดูผมก็รู้สึกว่า American Beauty เป็นหนังที่สามารถสะท้อนให้เห็นถึงปัญหาที่สำคัญของการดำเนินชีวิตในครอบครัวได้เป็นอย่างดี ไม่แต่เฉพาะครอบครัวอเมริกัน ผมว่าสิ่งที่หนังสะท้อนนั้นเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นในครอบครัวในแทบทุกวัฒนธรรมรวมทั้งสังคมไทยของเรา ชื่อหนังแปลได้ว่าความงามแบบอเมริกัน ผมจึงเกิดความสงสัยแต่แรกว่าอะไรคือความงามแบบอเมริกัน ความงามแบบอเมริกันหมายถึงอะไร ดูไปจนจบเรื่องถึงได้คำตอบกับตัวเองว่า อ้อนี่เองความงามแบบอเมริกัน ไว้ตอนท้ายผมจะเฉลยไม่รู้ว่าจะตรงกับคำตอบของผู้อ่านหรือเปล่า ตอนนี้มาลองดูกันว่าหนังเรื่องนี้มีมิติในทางสังคมวิทยาที่น่าสนใจอย่างไรบ้าง

ประเด็นทางด้านสังคมวิทยาที่หนังสะท้อนออกมาได้ชัดก็คือเรื่องของสถาบันครอบครัว โดยเฉพาะอย่างยิ่งในเรื่องของการขัดเกลาทางสังคม (socialization) ในทางสังคมวิทยาถือว่าครอบครัวเป็นสถาบันสังคมที่มีความสำคัญ โดยเฉพาะอย่างยิ่งนอกจากจะเป็นสถาบันสังคมแห่งแรกของมนุษย์แล้ว ยังเป็นสถาบันสังคมที่มีบทบาทสำคัญในการอบรมให้สมาชิกได้เรียนรู้ระเบียบสังคม และได้รับการถ่ายทอดวัฒนธรรมโดยผ่านทางกระบวนการสำคัญที่เรียกว่ากระบวนการขัดเกลาทางสังคม กระบวนการดังกล่าวมีเป้าหมายสำคัญในการหล่อหลอมบุคลิกภาพของบุคคลให้เป็นไปตามที่สังคมต้องการ สามารถอยู่ร่วมกับคนอื่นในสังคมได้อย่างมีความสุข อย่างไรก็ตามสถาบันสังคมที่ทำหน้าที่ในการอบรมให้เรียนรู้ระเบียบของสังคม หรือการขัดเกลาทางสังคมนั้นไม่ได้มีแต่เพียงครอบครัวเท่านั้น ยังมีกลุ่มเพื่อน โรงเรียน กลุ่มอาชีพ หรือแม้แต่สื่อมวลชน ที่ทำหน้าที่ในการขัดเกลาทางสังคมด้วย แต่ด้วยความที่ครอบครัวเป็นสถาบันสังคมแห่งแรกของมนุษย์ ประกอบกับการอบรมให้บุคคลได้เรียนรู้ระเบียบแบบแผนของสังคมในช่วงวัยเยาว์มีความสำคัญ ดังนั้นจึงถือได้ว่าครอบครัวนี่เองที่มีอิทธิพลอย่างมากต่อการดำเนินชีวิตของมนุษย์ในสังคม

โดยปกติครอบครัวจะประกอบไปด้วย พ่อ แม่ ลูก และอาจจะมีเครือญาติอื่นอยู่ร่วมด้วยก็ได้ ดังนั้นในครอบครัวจึงประกอบไปด้วยแบบแผนความสัมพันธ์ในหลายลักษณะ เช่น แบบแผนความสัมพันธ์ระหว่างสามีกับภรรยา แบบแผนความสัมพันธ์ระหว่างพ่อกับลูก/แม่กับลูก แบบแผนความสัมพันธ์ระหว่างพี่กับน้อง ตลอดจนแบบแผนความสัมพันธ์ระหว่างปู่ย่า/ตายาย ลุงป้าน้าอา กับลูกหลาน ฯ แบบแผนความสัมพันธ์เหล่านี้เองที่มีผลต่อการอบรมขัดเกลาทางสังคมที่กล่าวถึงข้างต้น หากแบบแผนความสัมพันธ์เหล่านี้เป็นไปด้วยดี กระบวนการขัดเกลาทางสังคมก็สามารถดำเนินไปได้อย่างราบรื่น ซึ่งช่วยให้เรามั่นใจได้ในระดับหนึ่งว่าสมาชิกในครอบครัวนั้นย่อมจะต้องมีบุคลิกภาพที่ดี ได้เรียนรู้ระเบียบกฎเกณฑ์ต่างๆ ของสังคม สามารถมีชีวิตอยู่ในสังคมร่วมกับผู้อื่นได้อย่างมีความสุข แต่ถ้าแบบแผนความสัมพันธ์ดังกล่าวไม่ดีมีปัญหา การขัดเกลาทางสังคมก็ย่อมเกิดปัญหาตามไปด้วย ซึ่งจะเป็นผลทำให้สมาชิกในครอบครัวนั้นเป็นบุคคลที่มีปัญหาทั้งในด้านบุคลิกภาพ และพฤติกรรมในการอยู่ร่วมกับผู้อื่นในสังคม เราจะเห็นได้ว่าปัญหาต่างๆ ที่เกิดขึ้นในสังคม ไม่ว่าจะเป็นปัญหายาเสพติด ปัญหาความเสื่อมโทรมของสภาพแวดล้อม ปัญหาอาชญากรรม ฯลฯ หากลองสืบสาวลงไปถึงที่มาหรือจุดเริ่มต้นของปัญหาเหล่านั้น ก็จะพบว่าทั้งหมดล้วนแล้วแต่มาจากครอบครัว มาจากพื้นฐานการได้รับขัดเกลาทางสังคมทั้งสิ้น

คำถามก็คือว่าแล้วการอบรมขัดเกลาทางสังคมที่เหมาะสมควรเป็นอย่างไร ยกตัวอย่างกรณีแบบแผนความสัมพันธ์ระหว่างพ่อแม่กับลูก ก็คือว่าพ่อแม่ควรเข้าใจความต้องการของลูก ให้ความสนใจต่อปัญหาของลูกไม่ว่าจะเป็นปัญหาอะไรก็ตาม ให้ความรักความอบอุ่นแก่ลูกอย่างเพียงพอ ต้องทำให้ลูกตระหนักได้ว่าเขาสามารถพึ่งพาพ่อแม่ได้อย่างแท้จริง พ่อแม่ต้องสร้างสภาพแวดล้อมที่ดีในครอบครัว ประพฤติตนเป็นแบบอย่างที่ดีแก่ลูก เปิดโอกาสให้ลูกได้แสดงความคิดเห็น ปลูกฝังให้ลูกรู้จักหน้าที่และความรับผิดชอบ เป็นต้น

ในหนังเราจะเห็นได้ว่ามีครอบครัวที่เป็นหลักในการดำเนินเรื่องอยู่ 2 ครอบครัว นั่นก็คือครอบครัวของ เลสเตอร์ เบอร์นัม (แสดงโดย เควิน สเปซี่) กับครอบครัวของผู้พันฟิทซ์ (ซึ่งแสดงโดย คริส คูเปอร์) เลสเตอร์แต่งงานอยู่กินกับแคโรไลน์ (แสดงโดย แอนเน็ต เบนนิ่ง) มากว่า 20 ปี มีลูกด้วยกันหนึ่งคนคือ เจน (แสดงโดย ธอร่า เบิร์ช) ในหนังชี้ให้เห็นว่าความสัมพันธ์ระหว่างเลสเตอร์กับแคโรไลน์นั้นมีปัญหา ตัวเลสเตอร์กำลังตกอยู่ในช่วงวิกฤติของชีวิตคือเริ่มรู้สึกเบื่อทุกสิ่งทุกอย่าง รู้สึกเย็นชากับสิ่งที่อยู่รอบๆ ตัว งานและครอบครัวไม่มีความหมายใดๆ กับชีวิตอีกต่อไป คำพูดของแองเจล่า (แสดงโดย มีนา ซูวารี) เพื่อนของเจนที่พูดถึงเลสเตอร์ช่วยให้คนดูเข้าใจสถานการณ์ระหว่างเลสเตอร์กับแคโรไลน์ได้ดี คือจากสายตาที่เลสเตอร์มองแองเจล่า ทำให้แองเจล่าบอกกับเจนทันทีว่าเลสเตอร์กับแคโรไลน์นั้นไม่ได้มีความสัมพันธ์ทางเพศด้วยกันมาตั้งนานแล้ว ฉากรับประทานอาหารในบ้านที่เลสเตอร์นั่งอยู่ด้านหนึ่ง แคโรไลน์นั่งอยู่อีกด้านหนึ่งตรงข้ามกันนั้นบอกถึงระยะทางสังคม (social distance) ระหว่างคนสองคนที่นับวันจะยิ่งห่างกันออกไปได้เป็นอย่างดี พฤติกรรมการแสดงออกของแคโรไลน์ที่มักจะคอยบงการสามีให้ทำอย่างนั้นอย่างนี้ ก่อให้เกิดความเบื่อหน่ายกับเลสเตอร์อย่างเห็นได้ชัด ตัวแคโรไลน์เองให้ความสำคัญอย่างมากกับธุรกิจที่เธอทำอยู่และความสำเร็จทางวัตถุในชีวิต เธอพยายามทำทุกอย่างเพื่อไปให้ถึงจุดนั้น เธอพยายามแสดงให้คนอื่นเห็นว่าตัวเธอสามารถที่จะควบคุมสิ่งต่างๆ ในชีวิตของเธอได้เป็นอย่างดี แต่แท้ที่จริงชีวิตเธอว่างเปล่า ความสัมพันธ์หวานชื่นที่เธอเคยมีกับเลสเตอร์มันหายไปนานแล้ว จนเมื่อเธอพบกับบัดดี้ (แสดงโดย ปีเตอร์ กัลลาเกอร์) เธอก็พยายามคว้าไว้โดยหวังว่ามันจะช่วยทดแทนสิ่งที่เธอทำหายไปได้ โดยส่วนลึกแล้วแคโรไลน์เป็นคนที่สิ้นหวังกับชีวิต ความคับแค้นสิ้นหวังในตัวเธอทั้งหมดระเบิดออกเมื่อเลสเตอร์พบว่าเธอไปมีความสัมพันธ์ฉันท์ชู้สาวกับบัดดี้ ฉากที่เธอออกจากรถเดินร้องไห้เข้ามาในบ้านเป็นฉากที่ทำให้เราเข้าใจความรู้สึกในส่วนลึกของเธอได้ดี

ตัวเลสเตอร์เองนั้นอย่างที่บอกแล้วว่าอยู่ในช่วงวิกฤติของชีวิต ในภาษาอังกฤษเรียกว่า mid-life-crisis ซึ่งมักจะเกิดกับคนที่อยู่ในช่วงอายุประมาณ 40-50 ปี คือเริ่มรู้สึกว่าตัวเองหาความหมายอะไรในชีวิตไม่ได้อีกต่อไป เหนื่อยหน่ายกับชีวิต ไม่รู้ว่าตัวเองจะมีชีวิตอยู่ไปเพื่ออะไร ความสัมพันธ์กับภรรยาก็มีแต่จะแย่ลง การงานก็มีปัญหา ลูกก็ดูเหมือนเป็นคนแปลกหน้า ไม่ค่อยได้มีโอกาสพูดคุยกันสักเท่าไร นับวันก็ยิ่งห่างเหินกันมากยิ่งขึ้น พฤติกรรมที่เลสเตอร์แสดงออกนั้นชี้ให้เห็นถึงอาการที่เริ่มต่อต้านสังคม เขาไม่สนใจว่าจะต้องรักษาหน้าตาของภรรยาตนเองต่อหน้าคนอื่นแต่อย่างใด เขาไม่สนใจว่าจะต้องออกจากงาน โดยกลับต้องไปทำงานเป็นพนักงานบริการในร้านฟ้าสต์ฟู้ด เขาไม่จำเป็นต้องทนกับภรรยา กับลูก รวมทั้งกับเจ้านายในที่ทำงานอีกต่อไป พฤติกรรมแสดงออกยามที่เขาจับได้ว่าภรรยามีชู้ ชี้ให้เห็นได้ดีถึงอาการชิงชังกับชีวิตสมรส เขาเพียงแต่กำลังค้นหาคำตอบว่าชีวิตต่อไปของเขานั้นจะเป็นอย่างไร เขาได้มาพบกับริกกี้ (ลูกของผู้พันฟิทซ์) ที่ช่วยให้เขามีความกล้ามากขึ้นที่จะหาทางออกในเรื่องการงาน และได้มาพบกับแองเจล่า ซึ่งทำให้เขามีความรู้สึกว่าดูเหมือนเขากำลังพบกับคำตอบที่ตัวเองกำลังมองหาอยู่ แต่ท้ายที่สุดแล้วก็ไม่ใช่

ปัญหาทั้งหมดที่เกิดขึ้นกับเลสเตอร์และแคโรไลน์กลับกลายเป็นสิ่งที่เจนต้องเผชิญและแบกรับ ใครที่ดูหนังเรื่องนี้แล้วคงจำฉากรับประทานอาหารในครอบครัวเบอร์นัมได้ดีว่าวิกฤติทั้งหลายที่สั่งสมมาในครอบครัวนี้รวมมาลงที่ตัวเจนคนเดียว ผู้กำกับนำเสนอฉากนี้หลายครั้งก็เพื่อที่จะยืนยันว่าคนที่ต้องรับกรรมที่พ่อแม่ร่วมกันสร้างก็คือลูกนั่นเอง โต๊ะอาหารตัวยาวที่มีพ่อนั่งอยู่ปลายด้านหนึ่ง แม่นั่งอยู่ที่ปลายอีกด้านหนึ่ง โดยมีเจนนั่งอยู่ตรงกลาง เป็นภาพที่แสดงถึงความเหินห่างของสมาชิกในครอบครัว แสดงถึงการเผชิญหน้าและความขัดแย้งระหว่างพ่อกับแม่ที่มีลูกอยู่ตรงกลาง เป็นภาพที่แสดงถึงความคับข้องใจของเจนที่ต้องทนมีชีวิตอยู่ในครอบครัวของเธอเองได้เป็นอย่างดี ทุกครั้งที่ทั้งพ่อและแม่พยายามที่จะพูดจากันดีๆ ก็ไม่เคยสำเร็จสักครั้ง ทุกครั้งต้องลงเอยด้วยการทะเลาะมีปากเสียงกันเสมอ แคโรไลน์นั้นพยายามที่จะแสดงให้เห็นว่าเธอนั้นยังแคร์ความรู้สึกของเจน จึงชวนให้เลสเตอร์ไปชมการแสดงของเธอที่โรงเรียน แต่ก็ไม่ได้ช่วยให้ความสัมพันธ์ของพ่อแม่ลูกดีขึ้นสักเท่าไร เพราะทั้งพ่อและแม่ไม่ได้ตั้งใจจริงที่ไปดูลูกแสดง กลับเป็นเรื่องที่เสียไม่ได้มากกว่า ครอบครัวแบบนี้แม้ว่าลูกจะเป็นศูนย์กลางของครอบครัวก็ตาม (ดูจากฉากที่โต๊ะอาหาร) แต่ความเป็นศูนย์กลางของเจนไม่ใช่ศูนย์กลางของความรักความอบอุ่นจากพ่อและแม่ กลับกลายเป็นศูนย์กลางของความขัดแย้งระหว่างพ่อกับแม่ ที่ต่างฝ่ายต่างก็โยนทุกอย่างไม่ว่าจะเป็นความโกรธ ความไม่พอใจ ความห่างเหิน ความเครียด ฯ ลงมาที่ลูกอย่างที่เห็น แต่ไม่เคยโยนความรักความเอาใจใส่มาให้แม้แต่น้อย สังคมที่แต่ละคนต่างต้องทำงานเพื่อหาเงินที่คนบางคนเชื่อว่ามันคือพระเจ้าที่บันดาลทุกสิ่งได้ พ่อแม่จึงมักไม่มีเวลาดูแลเอาใจใส่ลูก ความหมายของลูกที่พ่อแม่เข้าใจก็คือ ภาระที่สลัดอย่างไรก็ไม่มีวันออก เด็กที่เติบโตในครอบครัวแบบนี้จึงเป็นเด็กที่มีปัญหามาก จะเป็นคนที่ไม่มีความเป็นตัวของตัวเอง เก็บกด มีความรู้สึกไร้ความหวัง หดหู่ ขาดความเชื่อมั่นในตัวเอง ขาดความภาคภูมิใจในตัวเอง บุคลิกของเจนจึงเต็มไปด้วยคับข้องใจ ความสับสน ไร้ที่พึ่ง รวมทั้งไม่มีความภูมิใจในตัวเองและครอบครัวแม้แต่น้อย ยิ่งเธอเป็นคนที่ในสายตาคนทั่วไปออกจะเชยหรือไม่ใช่คนสวยเมื่อเทียบกับแองเจล่าด้วยแล้ว ชีวิตของเธอก็ยิ่งไร้ความหมายมากขึ้นเท่านั้น

ส่วนครอบครัวของผู้พันฟิทซ์ค่อนข้างตรงกันข้ามกับของเลสเตอร์ แต่ที่เหมือนกันอย่างหนึ่งก็คือ การเลี้ยงดูลูกทั้งสองครอบครัวล้วนแต่ทำให้ลูกของตนเองมีปัญหาทั้งสิ้น ลูกชายของผู้พันฟิทซ์คือริกกี้ (แสดงโดย เวส เบนท์เล่ย์) ภาพที่ปรากฎในหนังทำให้เรารู้ว่าตัวผู้พันฟิทซ์นั้นเป็นทหารที่ค่อนข้างเคร่งครัดในระเบียบวินัยเป็นอย่างมาก ยิ่งเป็นนาวิกโยธินด้วยแล้วก็ยิ่งทำให้พอจะเดาได้ว่าชีวิตของการเป็นทหารคงผ่านความยากลำบากมาอย่างโชกโชน บุคลิกการแสดงออกของผู้พันไม่ว่าจะเป็นกิริยาท่าทาง วาจาคำพูด การแต่งกาย และสายตาที่มองริกกี้ลูกชายของตัวเอง ล้วนแต่เต็มไปด้วยความเคร่งครัดในระเบียบวินัยที่ตัวเขาเองเชื่อมั่นว่าเป็นสิ่งที่จะช่วยหล่อหลอมให้ลูกของเขามีบุคลิกภาพที่พึงประสงค์ ท่าทางและสายตาที่ฟิทซ์มีต่อคนอื่นๆ ในสังคมก็เต็มไปด้วยความไม่ไว้วางใจ ไม่เปิดโอกาสให้ใครก็ตามเข้ามามีอิทธิพลต่อการดำเนินชีวิตครอบครัวของเขา การปฏิบัติตนของเขาในครอบครัวต่อภรรยาและลูกเป็นแบบอย่างที่ดีของการใช้อำนาจ ทุกสิ่งทุกอย่างในครอบครัวรวมทั้งการดำเนินชีวิตของสมาชิกครอบครัวต้องเป็นไปตามที่เขากำหนด การตรวจปัสสาวะของริกกี้ทุกหกเดือนเป็นสิ่งที่ชี้ให้เห็นบุคลิกที่มีลักษณะอำนาจนิยมในตัวของเขาได้เป็นอย่างดี ภรรยาและลูกของผู้พันฟิทซ์มีสภาพไม่ต่างอะไรกับบริวารหรือผู้ใต้บังคับบัญชาในครอบครัวเท่านั้นเอง บรรยากาศภายในบ้านจึงมีแต่ความเงียบสงัด เป็นความเงียบสงัดที่กัดกร่อนชีวิตคนที่อยู่ร่วมกันไปทีละน้อยๆ ฉากที่ภรรยาของฟิทซ์นั่งเหม่อลอยอยู่คนเดียวในบ้าน โดยไม่รับรู้ต่อสิ่งรอบข้างแม้ว่าริกกี้จะพาเพื่อนสาวมาพบ เป็นฉากที่บอกกับเราคนดูได้ดีว่าคนในบ้านหลังนี้ตายไปหมดแล้ว ฉากนั่งดูโทรทัศน์ของฟิทซ์กับภรรยาบนโซฟาที่ริกกี้เข้ามานั่งร่วมด้วยเมื่อกลับมาบ้าน เปรียบได้กับฉากที่โต๊ะอาหารในบ้านของเลสเตอร์ เพียงแต่ถ้าเราสังเกตให้ดีก็จะเห็นว่าที่โซฟานั้นตัวผู้พันจะนั่งอยู่ตรงกลางโดยมีริกกี้นั่งอยู่ห่างออกไปด้านหนึ่ง และภรรยาของเขาอยู่อีกด้านหนึ่ง ทั้งนี้แต่ละคนต่างไม่ได้สนใจซึ่งกันและกันเลยแม้แต่น้อย ในขณะที่โต๊ะอาหารที่บ้านเลสเตอร์เราจะเห็นเจนนั่งตรงกลาง โดยมีพ่อกับแม่นั่งอยู่คนละด้านห่างออกไป ผมมีความรู้สึกว่าเป็นการเปรียบเทียบที่น่าสนใจทีเดียว สำหรับครอบครัวของริกกี้ ฟิทซ์คือศูนย์กลางของทุกสิ่งทุกอย่างนั่นเอง

ริกกี้เป็นตัวอย่างของวัยรุ่นที่ถูกกรอบแห่งระเบียบกฎเกณฑ์รัดเอาไว้จนกระดิกไปไหนไม่ได้ สิ่งที่หนังพยายามบอกก็คือความเคร่งครัด ความเข้มงวดไม่ใช่หลักประกันที่จะช่วยให้คนอยู่ในระเบียบวินัยได้เสมอไปโดยเฉพาะวัยรุ่น ซึ่งเป็นวัยที่ต้องการความเป็นตัวของตัวเอง ต้องการการแสดงออก ในทางทฤษฎีการเลี้ยงลูกแบบเน้นระเบียบวินัยเน้นกฎเกณฑ์ในการประพฤติปฏิบัติที่เคร่งครัด มักก่อให้เกิดปัญหากับตัวเด็กเองเสียเป็นส่วนใหญ่ เรามักพบว่าเด็กที่ถูกเลี้ยงในสภาพครอบครัวแบบนี้ส่วนหนึ่งจะมีบุคลิกชอบเก็บตัว ชอบสร้างโลกส่วนตัวของตนเองโดยลำพัง ไม่ชอบการถูกพันธนาการไม่ว่าจะด้วยในเรื่องใดก็ตาม บางครั้งจะเป็นคนที่ไม่เคารพกฎเกณฑ์ของสังคม จะมีพฤติกรรมตอบสนองความต้องการของตนเองโดยไม่สนใจต่อความถูกต้องหรือการยอมรับของสังคม บุคลิกของริกกี้ในหนังก็ค่อนข้างจะมีลักษณะเช่นนั้น เขาเป็นคนที่ชอบอยู่คนเดียว การแอบถ่ายวิดีโอพฤติกรรมของคนอื่นเป็นสิ่งที่ชี้ให้เห็นถึงพฤติกรรมตอบสนองความต้องการของตนเอง โดยไม่เคารพสิทธิส่วนบุคคลของผู้อื่นได้เป็นอย่างดี กฎระเบียบต่างๆ ที่พ่อของเขาวางไว้ไม่ได้มีความหมายต่อริกกี้เลย เขากลายเป็นคนขายยาเสพติด เขาแอบเข้าไปในห้องและหยิบของที่พ่อของเขาห้ามไว้ เขาแอบเอาปัสสาวะของเพื่อนแทนของตัวเองเพื่อให้พ่อไปตรวจ สิ่งที่น่าสนใจสำหรับตัวละครอย่างริกกี้ก็คือ สิ่งที่เราเรียกว่า กลวิธานในการป้องกันตนเอง (defense mechanism) ที่เขาเรียนรู้มาจากพฤติกรรมของพ่อ ในหนังเราจะเห็นได้ว่าทุกครั้งที่ริกกี้ถูกจับได้ว่าไม่ทำตามที่พ่อกำหนดและถูกพ่อลงโทษโดยการเข้าทำร้ายร่างกาย ริกกี้จะแสดงออกคล้ายกับพฤติกรรมของทหารในบังคับบัญชาของพ่อ คือยอมรับในความผิดของตนเองในทันที ยืนยันความผิดของตนเองต่อหน้าพ่อ โดยไม่มีการตอบโต้ใดๆ ทั้งสิ้น

หนังนำเสนอภาพสะท้อนของสังคมได้ดี ทุกสิ่งทุกอย่างในหนังไม่ใช่เรื่องในความคิดหรือเรื่องในจินตนาการ แต่เป็นความจริงที่เกิดขึ้นที่บ้านของเราเอง เป็นเรื่องจริงที่เกิดขึ้นกับชุมชนที่เราอาศัยอยู่ทุกวัน ลองสำรวจดูเถิดครับบางทีเราอาจลืมไปแล้วว่าเราเองก็กำลังเลี้ยงลูกแบบนี้อยู่เหมือนกัน ถามว่าปัญหาอย่างที่เกิดในหนังมีทางออกหรือไม่ ผมขอย้ำว่าทางออกนะครับไม่ใช่ทางแก้ เพราะปัญหาที่สั่งสมมาขนาดนั้นมันแก้ได้ยาก และหากจะแก้ได้คงต้องใช้เวลามาก มากเสียจนบางครั้งเราเองอาจเกิดความรู้สึกล้าและในที่สุดอาจกลับไปมีพฤติกรรมอย่างที่เคยเป็นมาอีกก็ได้ ผมว่าต้องเป็นทางออก เพราะตัวละครทุกคนในหนังนั้นต่างมาถึงทางตันที่ไม่รู้ว่าจะเดินไปทางไหนดี และในหนังเองก็เสนอทางออกเอาไว้แล้ว ความงามไงล่ะครับ อย่างที่ชื่อหนังบอกไว้ว่าเป็นความงามแบบอเมริกัน (ความจริงความงามที่ว่านี้ไม่จะเป็นไทย จีน อเมริกัน ฯ ไม่ต่างกันหรอกครับ) ความงามที่ว่านี้มีมากกว่าหนึ่งขึ้นอยู่กับตัวละคร

ความงามในแบบของเจนคืออะไรก็คือ การยอมรับจากคนอื่นนั่นเอง เจนนั้นเป็นเด็กที่ไม่มีความเชื่อมั่นในตัวเอง ไม่มีความภาคภูมิใจในตัวเอง การคบหาสมาคมกับแองเจล่าที่สวยกว่า ทำให้เธอรู้สึกว่าตัวเธอนั้นไม่มีความหมาย เธอไม่ได้รับการยอมรับจากเพื่อน เธอไม่ได้รับความรักจากพ่อและแม่ แต่พอเธอมาพบกับริกกี้ที่มีความรู้สึกที่ดีต่อเธอ พูดคุยด้วยเสมือนหนึ่งเป็นคนที่เข้าใจความรู้สึกเธอ ซึ่งเป็นสิ่งที่เธอไม่เคยได้รับจากพ่อกับแม่มานานมากแล้ว ความรู้สึกว่าตัวเธอนั้นก็มีความหมายต่อคนอื่นจึงเกิดขึ้น เป็นความรู้สึกที่ดีที่ริกกี้กับเจนมีต่อกัน ความงามจึงเริ่มปรากฏขึ้นในสายตาของเจนในที่สุด

สำหรับริกกี้ความงามของเขาก็คือ ความเป็นอิสระความเป็นตัวของตัวเอง จากสภาพในครอบครัวที่เขาต้องเผชิญทำให้เขาให้คุณค่ากับอิสรภาพค่อนข้างมาก ภาพถุงที่ลอยไปมาท่ามกลางกระแสลมพัดอ่อนๆ ที่เขาฉายวิดีโอให้เจนดูในห้อง และบอกกับเจนว่านี่คือสิ่งที่สวยงามที่สุดที่เขาเคยบันทึกเอาไว้ เป็นฉากที่ยืนยันถึงความงามในแบบของริกกี้ได้เป็นอย่างดี

แต่ทั้งความมีอิสะและการยอมรับจากคนอื่นก็ยังไม่ถือว่าเป็นความงามที่ยิ่งใหญ่ไปกว่าความงามในแบบของเลสเตอร์ หากเราลองเอาวิดีโอหนังเรื่องนี้มาเปิดดูใหม่ก็จะพบว่า เลสเตอร์มักจะเหลือบมองภาพตัวเขา ภรรยาและลูกที่ถ่ายร่วมกันไว้ รวมทั้งยังระลึกถึงภาพเหตุการณ์ในครั้งที่ผ่านมาเมื่อสมัยที่เจนยังเล็กๆ อยู่เสมอ เป็นภาพที่มองหรือนึกถึงทีไรก็เป็นความสุขทุกครั้ง แม้ในช่วงเวลาที่เขาคิดว่าเขาค้นพบคำตอบแล้วจากการที่ได้พบกับแองเจล่า ที่ทำให้ความรู้สึกกระชุ่มกระชวยอยากเป็นหนุ่มกลับมาใหม่ ถึงกับลงทุนฟิตร่างกายให้ดูดีในสายตาของแองเจล่า แต่นั่นก็ไม่ใช่คำตอบที่แท้จริง เพราะความงามที่แท้จริงของเลสเตอร์ก็คือครอบครัวที่มีความสุขความอบอุ่นนั่นเอง มันไม่มีอะไรในโลกนี้ที่จะสำคัญมากไปกว่าความสุขของครอบครัวที่ประกอบไปด้วยพ่อแม่ลูกอีกแล้ว งาน ความสำเร็จ เงินทอง ล้วนไม่มีความหมายใดๆ ทั้งสิ้นหากทุกคนที่อยู่ร่วมกันในครอบครัวไม่มีความรัก ความห่วงใย และความเอื้ออาทรต่อกันอีกต่อไป ยิ่งเราห่างเหินกันมากเท่าไร เราก็ยิ่งใกล้กับความล้มเหลวในชีวิตมากเท่านั้น ผมว่าเราไม่ต้องไปเสียเวลาแสวงหาความงามที่ไหนหรอกครับ เพราะมันอยู่ในครอบครัวในบ้านของเราทุกคนนั่นเอง

สัญลักษณ์ใน The Wizard of Oz

คงมีหลายคนที่อาจคิดว่าทำไมเราต้องเพียรพยายามที่จะอธิบาย หรือหาความหมายต่างๆ นานาที่เราคิดว่ามันมีอยู่ในหนังแต่ละเรื่อง หนังคือความบันเทิง หนังคือเรื่องราวที่เกิดขึ้นและสิ้นสุดในตัวของมันเอง คำอธิบายตลอดจนบทสรุปต่างๆ มีอยู่แล้วในหนัง ฉะนั้นเข้าไปนั่งดูให้สนุกอย่าซีเรียสกับมันจนเกินไปนัก มันจะอะไรกันนักหนาก็แค่หนังเรื่องหนึ่งเท่านั้นเอง ผมเองเคยคิดอย่างนี้เหมือนกันครับ ชีวิตข้างนอกไม่ว่าจะในครอบครัวหรือในที่ทำงานมันก็เครียดพออยู่แล้ว พอมีเวลาว่างไปดูหนังก็น่าจะใช้ไปเพื่อการผ่อนคลายน่าจะเหมาะสมกว่า เห็นด้วยครับ เห็นด้วยอย่างยิ่งเลย แต่ไม่รู้สิครับพอเราดูหนังมากขึ้นๆ ก็เริ่มรู้สึกว่าหนังไม่ได้มีความหมายแต่เฉพาะที่เราเห็นในจอเท่านั้น มันยังมีความหมายที่ซ่อนอยู่อีกมากมายชวนให้เราคิด แน่นอนครับว่าเราไม่จำเป็นต้องคิดเหมือนคนอื่นหรือคิดเหมือนเหมือนกันไปหมด ซึ่งที่จริงแล้วก็ไม่ควรจะเป็นอย่างนั้นด้วย แต่ยิ่งหลากหลายความคิดก็ยิ่งทำให้เราเข้าใจหนังเรื่องนั้นดียิ่งขึ้น และแน่นอนครับยิ่งหลากหลายความคิด ยิ่งทำให้เราเข้าใจปรากฏการณ์ต่างๆ ในสังคมที่เราอาศัยอยู่ได้ดียิ่งขึ้นเช่นกัน ที่สำคัญการที่เราคิดนี่แหละครับเป็นสิ่งที่พิสูจน์กันในทางปรัชญาว่า เรานั้นมีตัวตนอยู่จริงในโลกนี้ ดังคำที่ เดส์การ์ต (Rene Descartes) นักปรัชญาชาวฝรั่งเศสว่าไว้ว่า “Cogito, ergo sum” ตรงกับภาษาอังกฤษว่า “I think, therefore I am.” แปลง่ายๆ ครับว่า “เพราะฉันคิด ฉันจึงมีอยู่” ดังนั้นผมอยากชวนให้ทุกท่านลองดูหนังแล้วคิด คิดให้เยอะๆ ครับแล้วหากมีโอกาสลองแลกเปลี่ยนเป็นประสบการณ์ซึ่งกันและกัน เพราะว่าหากเราเชื่อตามที่เดส์การ์ตว่าไว้ ยิ่งเราใช้ความคิดมากเท่าไร เราก็ยิ่งมีชีวิตอยู่จริงมีชีวิตอยู่อย่างมีความหมายในโลกนี้มากเท่านั้น

หนังหลายต่อหลายเรื่องท้าทายความคิดของเรามาก เพราะตลอดทั้งเรื่องเต็มไปด้วยสัญลักษณ์ต่างๆ มากมาย ซึ่งเราต้องแปลสัญลักษณ์เหล่านั้นให้เป็นความหมาย (symbolic interpretation) จึงจะสามารถเข้าใจสิ่งที่ซ่อนอยู่ในหนังเรื่องนั้น (ผมเคยลองสังเกตง่ายๆ นะครับ หนังเรื่องไหนที่ดูง่ายไม่ซับซ้อนไม่ลึกซึ้งมากมายนัก เวลาหนังฉายจบ จะมีเสียงคนดูที่เดินออกมาจากโรงคุยกันอย่างออกรสออกชาด วิพากษ์วิจารณ์กันต่างๆ นานา แต่หนังเรื่องไหนที่ดูยากค่อนข้างมีเนื้อหาหนักและลึกซึ้ง เสียงวิพากษ์วิจารณ์จะมีไม่ค่อยมาก คือไม่ค่อยจะคุยกันเท่าไรนัก เพราะอาจจะดูไม่รู้เรื่อง ผมเองยังเคยเลยครับ สมัยเมื่อ 20 ปีที่แล้วผมเคยดูหนังเรื่องหนึ่งชื่อว่า Phantasm สารภาพจริงๆ ครับว่าตอนนั้นดูแล้วไม่รู้เรื่องเลย)

พูดถึงเรื่องสัญลักษณ์มีหนังอยู่เรื่องหนึ่งที่ผมอยากจะพูดถึงในที่นี้ หนังเรื่องนี้มีอายุราว 70 ปีได้แล้ว คือออกฉายครั้งแรกในปี 1939 เป็นหนังคลาสสิกที่ยังทรงคุณค่าอยู่ไม่เสื่อมคลาย ยิ่งในทางสังคมวิทยาด้วยแล้ว หนังเรื่องนี้คือผลงานสร้างสรรค์ที่นักสังคมวิทยาในยุคหลังที่นิยมการสอนโดยใช้หนังมาเป็นสื่อมักกล่าวถึงอยู่เสมอ หนังเรื่องที่ว่าก็คือ The Wizard of Oz

The Wizard of Oz สร้างจากนิยายที่ขายดีของ Frank Baum กำกับโดย Victor Fleming นำแสดงโดย Judy Garland, Frank Morgan, Ray Bolger, Bert Lahr, Jack Haley, Billie Burke, Gus Wayne ฯลฯ อย่างที่ว่าล่ะครับหนังเรื่องนี้เก่ามาก แต่ผมอยากให้ลองหามาดูกันอีกที เพราะถึงแม้จะเก่านะครับ แต่ปรากฏว่าในสหรัฐอเมริกาโดยเครือข่ายสถานีโทรทัศน์ซีบีเอส (CBS) จะนำออกแพร่ภาพทางโทรทัศน์ทุกปีในราวเดือนมีนาคมตอนเทศกาลอีสเตอร์ และที่สำคัญหนังเรื่องนี้เป็นหนังที่ตัวละครทั้งหลายล้วนแต่เป็นสัญลักษณ์แทนความหมายบางอย่างที่น่าสนใจมาก เป็นความหมายที่ลึกซึ้งที่สามารถอธิบายถึงชีวิตและสังคมในปัจจุบันได้เป็นอย่างดี เพียงแต่เราต้องลองกลับมาคิดและค้นหาอีกทีจึงจะเข้าใจและมองเห็น (ไม่ทราบท่านผู้อ่านจะเห็นเหมือนผมหรือเปล่าก็ไม่รู้)

พล๊อตเรื่อง The Wizard of Oz นั้นเป็นเรื่องของเด็กสาวกำพร้าคนหนึ่งนามว่า โดโรธี เกล อาศัยอยู่ในฟาร์มของลุงเฮนรี่และป้าเอมิลี่ของเธอที่เมืองแคนซัส เธอมีสุนัขที่เธอรักมากตัวหนึ่งชื่อว่า โตโต้ แต่เพื่อนบ้านของเธอยายคุณนายกัลช์ใจร้ายพยายามข่มขู่โดโรธีว่าจะจับเจ้าโตโต้ของเธอไป เธอจึงหนีออกจากฟาร์ม ศาสตราจารย์มาร์เวลบอกกับเธอว่าป้าของเธอล้มป่วย เธอจึงรีบกลับบ้าน ระหว่างทางเกิดพายุ โดโรธีหมดสติไป ตื่นมาอีกทีก็มาอยู่ในดินแดนแห่งความฝันที่ชื่อว่าอ๊อซ แม่มดใจดีตนหนึ่งชื่อกลินด้ากับเจ้าพวกมันช์กิ้น บอกให้เธอเดินไปตามถนนสีเหลือง (the yellow brick road) เพื่อไปพบกับพ่อมดแห่งอ๊อซผู้ยิ่งใหญ่ที่อาศัยอยู่ในเมืองมรกต (The Emerald City) ระหว่างทางเธอพบกับมนุษย์ฟางหรือหุ่นไล่กาที่ปรารถนาอยากได้ความฉลาดอยากได้สมอง พบกับเจ้ามนุษย์กระป๋องผู้ซึ่งปรารถนาอยากได้หัวใจอยากได้ความเอื้ออาทร และได้พบกับเจ้าสิงโตผู้ซึ่งปรารถนาอย่างแรงกล้าที่จะได้มาซึ่งความกล้าหาญ ในขณะที่โดโรธีนั้นปรารถนาที่จะได้กลับบ้านไปพบลุงกับป้า พ่อมดแห่งอ๊อซสามารถที่จะดลบันดาลให้สมปรารถนาได้ แต่ต้องไปฆ่ายายแม่มดใจร้ายแล้วเอาไม้กวาดมาให้ได้เสียก่อน โดโรธีกับพวกทำสำเร็จและนำไม้กวาดมาให้พ่อมดแห่งอ๊อซ พ่อมดจึงใช้อำนาจดลบันดาลให้ทุกคนได้สมตามความปรารถนายกเว้นโดโรธี ทั้งนี้เนื่องจากกลินด้าแม่มดใจดีได้มาบอกให้โดโรธีรู้ว่าที่จริงแล้วเธอนั้นสามารถที่จะกลับไปบ้านเมื่อใดก็ได้ เพราะเธอมีรองเท้าวิเศษอยู่แล้ว เธอจึงได้กลับบ้านสมตามความปรารถนา

อย่างที่กล่าวไว้แต่แรกว่าหนังเรื่อง The Wizard of Oz เต็มไปด้วยสัญลักษณ์มากมาย ตัวละครต่างๆ ในเรื่องล้วนแล้วแต่แทนความหมายถึงบางสิ่งบางอย่างแทบทั้งสิ้น ตัวโดโรธีนั้นเป็นตัวแทนของการแสวงหาชุมชนหรือสังคมใหม่ เป็นตัวแทนของคนหนุ่มสาวที่เต็มไปด้วยความหวังและพลัง พร้อมที่จะท้าทายสังคมและกล้าที่จะเปลี่ยนแปลงไปสู่สิ่งที่ดีกว่า เธอฝันอยู่เสมอถึงดินแดนที่สวยงามกว่า ดินแดนที่มีแต่ความรักความเอื้ออาทรที่ทุกคนมีชีวิตอยู่ร่วมกันอย่างความสุข ในหนังเราจะได้ยินบทเพลง Over the Rainbow ดินแดนที่โดโรธีฝันอยู่ที่ไหนสักแห่งบนรุ้งสายนั้นนั่นเอง…somewhere over the rainbow ตราบใดที่เราทุกคนยังมีความฝันยังมีพลังและความกล้า เราทุกคนก็คือโดโรธีนั่นเอง

ป้าเอมิลี่และลุงเฮนรี่เป็นตัวแทนของคนส่วนใหญ่ในสังคม ที่ในสมัยยังเป็นหนุ่มเป็นสาวคนเหล่านี้มีไฟแรงพร้อมที่จะเปลี่ยนแปลงและท้าทายสิ่งที่ไม่ถูกต้องในสังคม แต่เมื่อพวกเขามีอายุมากขึ้นไฟและพลังเหล่านั้นก็ค่อยๆ มอดลงๆ รอยยิ้มที่เปี่ยมด้วยศรัทธาเมื่อครั้งยังเป็นหนุ่มสาวถูกแทนที่ด้วยใบหน้าที่ผ่านการตรากตรำทำงานหนักมาตลอดชีวิต

แคนซัสและฟาร์มของป้าเอมิลี่และลุงเฮนรี่ที่โดโรธีอาศัยอยู่นั้นเป็นตัวแทนของความยากลำบากความแร้นแค้นที่สังคมประสบอยู่ ภาพของผืนดินสีเทาที่ปราศจากต้นไม้ ดอกไม้หรือแม้แต่น้ำ เป็นภาพสะท้อนถึงภาวะเศรษฐกิจที่กำลังประสบปัญหารุนแรง (ผมว่าสังคมไทยทุกวันนี้ก็ไม่ผิดอะไรกับแคนซัสใน The Wizard of Oz สักเท่าไร) จนก่อให้เกิดเป็นแรงผลักดันที่จำต้องแสวงหาสังคมใหม่ กล่าวคือหนังเรื่องนี้ออกฉายในปี 1939 ซึ่งในช่วงเวลาดังกล่าวนั้นเป็นช่วงเวลาที่ประเทศต่างๆ ทั่วโลกประสบกับปัญหาภาวะเศรษฐกิจตกต่ำ อันเป็นผลมาจากปรากฏการณ์ที่เรียกว่า Great Depression หรือภาวะเศรษฐกิจตกต่ำครั้งใหญ่ที่เกิดขึ้นในทศวรรษที่ 1930 ซึ่งส่งผลกระทบไปทั่วโลก ภาวะเศรษฐกิจตกต่ำดังกล่าวเริ่มมาตั้งแต่ปี 1929 เรื่อยมาจนถึงปี 1939 ซึ่งหลังจากนั้นโลกก็เข้าสู่ช่วงเวลาแห่งสงครามโลกครั้งที่สอง (ค.ศ.1939 – 1945) หนังเรื่อง The Wizard of Oz จึงเป็นเสมือนตัวแทนของเสียงเรียกร้องของประชาชนที่ต้องการให้มีการแก้ไขสภาพชีวิตความเป็นอยู่ให้ดีขึ้น

เจ้าโตโต้เป็นตัวแทนของผู้ที่ทำหน้าที่คอยเปิดเผยและชี้ให้เห็นถึงความจริงที่อยู่เบื้องหลังความเสแสร้ง ความหลอกลวง ความลับๆ ล่อๆ พิกลพิการ และความไม่จริงใจที่ดำรงอยู่ในสังคม และเนื่องจากโตโต้เป็นสุนัขที่โดโรธีรักมากคอยอยู่เคียงข้างกายของเธอตลอดเวลา ดังนั้นโตโต้ยังเป็นตัวแทนของความรู้ และความเข้าใจในความเป็นจริงของชีวิตอีกด้วย อย่าลืมว่าโดโรธีนั้นเป็นเด็กกำพร้า เธอไม่มีพ่อแม่ที่จะคอยเป็นที่ปรึกษาและชี้ให้เห็นถึงความจริงที่ดำรงอยู่ ดังนั้นเมื่อโดโรธีคือตัวแทนคนหนุ่มสาวที่ต้องการการเปลี่ยนแปลง โตโต้จึงเปรียบได้กับความรู้ ความเข้าใจ และความเป็นจริงของชีวิตและของสังคมที่ดำรงอยู่ในตัวของคนหนุ่มคนสาวทุกคน ซึ่งจำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องค้นหาให้พบ (ปัญหามีอยู่ว่าหนุ่มสาวในสังคมทุกวันนี้ค้นพบมันแล้วหรือยัง)

พายุที่พัดมายังฟาร์มของป้าเอมิลี่และลุงเฮนรี่เกิดจากลมทั้งสี่ทิศ คือทิศเหนือ ทิศใต้ ทิศตะวันออก และทิศตะวันตก เป็นเสมือนตัวแทนของพลังประชาชน ที่ทำหน้าที่ทำลายล้างความไม่ถูกต้อง ความไม่ชอบธรรม ความลำบากยากแค้น ความเอารัดเอาเปรียบ ความไม่ดีไม่งามทั้งหลายให้หมดไป (พายุในสังคมไทยก่อตัวขึ้นมาหรือยัง…หรือเป็นแต่เพียงลมที่ยังพัดมาไม่ครบทั้งสี่ทิศ…?)

ดินแดนอ๊อซเป็นตัวแทนของสังคมยูโทเปีย (utopia) หรือสังคมในอุดมคติที่มนุษย์ปรารถนา เป็นสังคมที่มีแต่ความสุข ปราศจากการแบ่งแยก การเอารัดเอาเปรียบ หรือการเบียดเบียนซึ่งกันและกัน ทุกคนในสังคมมีแต่ความเท่าเทียมกัน ไม่มีชนชั้น ไม่มีวรรณะ ฯ

แม่มดใจร้ายเป็นตัวแทนของระบบทุนนิยมที่ขูดรีดเอาส่วนเกินจากชาวนาและกรรมกร บรรดามันช์กิ้นที่อยู่ในหนังเปรียบได้กับคนหรือกรรมกรที่ถูกสาบให้ตกเป็นทาสของนังแม่มดใจร้าย หรืออีกนัยหนึ่งตกเป็นทาสของระบบทุนนิยมที่ครอบงำสังคมโลกนี้เอาไว้ ทุกวันนี้เราทำงานไปเพื่ออะไรถ้าไม่ใช่เพื่อเงิน ระบบทุนนิยมสอนให้เราบูชาวัตถุ บูชาเงิน มนุษย์จึงทำทุกอย่างทุกวิถีทางเพื่อให้ได้เงินมากขึ้นๆ โดยเชื่อว่ายิ่งมีเงินมากเท่าไร ก็ยิ่งมีความสุขมากขึ้นเท่านั้น แต่ยิ่งทำก็ยิ่งตกเป็นทาสของระบบที่เน้นทุนเป็นหลัก ยิ่งเดินตามระบบมากเท่าไรก็ยิ่งเป็นทาสมากเท่านั้น (ผมว่าสังคมไทยทุกวันนี้เป็นสังคมที่ถูกครอบงำโดยนังแม่มดชั่วร้ายตัวนี้อย่างสิ้นเชิง เราทุกคนคือมันช์กิ้นที่ทำงานอย่างหนักเพื่อเอาเงินไปบูชาลัทธิบริโภคนิยม)

ถนนสีเหลือง (the yellow brick road) เป็นตัวแทนของนโยบายทางเศรษฐกิจที่เน้นการสั่งสมเงินทองและความมั่งคั่ง เป็นตัวแทนของสถาบันการเงินการธนาคารที่ไม่เคยให้ความสำคัญกับผู้มีรายได้น้อย เกษตรกร และคนที่ทำธุรกิจขนาดย่อมหรือ SMEs (จริงหรือไม่จริงก็ดูเอาได้จากสังคมไทยนี่แหละครับ) เป็นนโยบายเศรษฐกิจที่คนยากคนจนไม่เคยได้รับประโยชน์ใดๆ ทั้งสิ้น มีแต่ข้าวยากหมากแพง ค่าแรงถูก ดอกเบี้ยเงินฝากต่ำ ดอกเบี้ยเงินกู้สูง (นโยบายของรัฐบาลไม่เคยเอื้อประโยชน์แก่คนส่วนใหญ่ในสังคมเลย นี่แหละครับถนนสีเหลืองในสังคมไทย)

รองเท้าวิเศษของโดโรธีที่ได้มาจากแม่มด เป็นตัวแทนของความต้องการของประชาชน เพื่อให้ได้มาซึ่งความเป็นธรรมในทางเศรษฐกิจ

มนุษย์ฟางหรือหุ่นไล่กาเป็นตัวแทนของคนยากคนจน เกษตรกร ผู้ซึ่งไม่ได้รับการศึกษาที่ดีพอ จึงทำให้ขาดความรู้ความเข้าใจในการต่อสู้เพื่อความเป็นธรรมของตัวเอง ในทางกลับกันมนุษย์ฟางก็เป็นสัญลักษณ์ที่แสดงถึงการแสวงหาความรู้ความเข้าใจที่ดีในการดำเนินชีวิตในสังคม

มนุษย์กระป๋องนับเป็นสัญลักษณ์ที่น่าสนใจ เนื่องจากเป็นตัวแทนของคนงานในโรงงานอุตสาหกรรมทั้งหลายผู้ซึ่งถูกระบบการทำงานแปรสภาพเป็นเสมือนเครื่องจักร ทำงานไปแบบไร้หัวจิตหัวใจ ไร้วิญญาณ การทำงานไม่สามารถสร้างความสุขให้เกิดขึ้นได้ การทำงานไม่ได้มีความหมายใดๆ แก่ชีวิตนอกจากเงินที่จะได้ตอบแทนมาเท่านั้น ในอีกด้านหนึ่งมนุษย์กระป๋องจึงเป็นเสมือนการแสวงหาจิตวิญญาณของความเป็นมนุษย์ เป็นการแสวงหาความรักความเข้าใจซึ่งกันและกัน ซึ่งนับเป็นความหมายที่ทรงคุณค่าแก่ชีวิตมากกว่าแค่เงินทอง

เจ้าสิงโตขี้ขลาดเป็นสัญลักษณ์ที่เป็นตัวแทนของคนที่ยอมแพ้ต่อระบบ คนพวกนี้สมัยหนึ่งเคยลุกขึ้นต่อสู้ ลุกขึ้นท้าทายต่ออำนาจ แต่ในที่สุดพ่ายแพ้ต่ออำนาจและระบบที่ครอบงำอยู่ กลายเป็นคนที่ยอมรับสภาพไม่กล้าที่จะลุกขึ้นสู้อีกเลย ไม่กล้าแม้แต่จะพูดความจริง

พ่อมดแห่งอ๊อซเป็นสัญลักษณ์แทนนักการเมืองที่ทรงอำนาจ ความจริงอำนาจเหล่านี้ไม่ว่าจะเป็นความกล้าหาญ ความรู้ความเข้าใจ และความรักความเห็นอกเห็นใจ (ตามที่ปรากฎอยู่ในหนัง) เป็นของประชาชนทุกคนมาก่อนอยู่แล้ว เพียงแต่เราเอาไปมอบให้กับนักการเมืองในฐานะที่เป็นผู้แทนของเรา ตามความเชื่อแบบประชาธิปไตยว่าคนพวกนี้จะทำตามความต้องการของคนส่วนใหญ่เห็นแก่ประโยชน์ส่วนใหญ่เป็นสำคัญ ซึ่งในความจริงไม่ได้เป็นอย่างนั้นเลย ดังนั้นเมื่อประชาชนต้องการอำนาจเหล่านั้นกลับต้องไปอ้อนวอนขอจากนักการเมืองเหล่านั้นแทน การที่ทั้งมนุษย์ฟาง มนุษย์กระป๋อง และสิงโตขี้ขลาด ต้องไปอ้อนวอนขอพรจากพ่อมดแห่งอ๊อซเพื่อให้ได้สมอง (brain) หัวใจ (heart) และความกล้าหาญ (courage) นั้นเป็นภาพสะท้อนที่ชัดเจนที่แสดงถึงอำนาจของนักการเมืองเหล่านี้ได้เป็นอย่างดี

เมืองมรกต (The Emerald City) ที่พ่อมดแห่งอ๊อซอาศัยอยู่ เป็นสัญลักษณ์แทนเมืองที่ถือเรื่องเงินเป็นสรณะ เป็นเมืองที่ทุกอย่างถูกประเมินค่าเป็นเงินไปหมด เมืองหรือนครต่างๆ ในโลกล้วนแล้วแต่มีลักษณะเช่นนี้ทั้งสิ้น กล่าวคือมีความทันสมัยสวยงาม มีแสงสีและความเจริญก้าวหน้า แต่ชีวิตในเมืองต่างต้องดิ้นรนเพื่อแสวงหาเงินมาดำรงชีวิต ใครที่ไม่มีเงินไม่สามารถมีชีวิตอยู่ได้ในเมืองมรกต ใครที่มีเงินมากย่อมมีอำนาจในเมืองมรกต

ความจริงหนังยังมีสัญลักษณ์ที่น่าสนใจอีกมากมาย ที่กล่าวมานั้นเป็นตัวอย่างที่อยากอ้างถึงเพื่อให้ทุกคนเกิดความรู้สึกอยากกลับไปหามาดูกันใหม่ The Wizard of Oz ไม่ใช่หนังสำหรับเด็กเท่านั้น แต่เป็นหนังที่เหมาะสำหรับคนที่ต้องการแสวงหาความหมายของชีวิตและความหมายของสังคม


จาก The Wizard of OZ ย้อนกลับมามองยังสังคมไทย ผมว่าเราสามารถเปรียบเทียบกันได้ไม่ยาก สังคมไทยเป็นทั้งแคนซัส และเมืองมรกตในเวลาเดียวกัน กล่าวคือด้านหนึ่งเป็นสังคมที่ยังมีสภาพของความลำบากยากแค้นอยู่ทั่วไป ยิ่งในปัจจุบันนี้ด้วยแล้วเรายิ่งสามารถเห็นได้ชัดเจน ภาวะถดถอยทางเศรษฐกิจส่งผลให้ประชาชนมีชีวิตอยู่อย่างขัดสน คนว่างงานเพิ่มขึ้น ธุรกิจล้มละลาย น้ำมันมีราคาแพงส่งผลให้สินค้าอุปโภคบริโภคพลอยมีราคาสูงตามไปด้วย รายได้ของประชาชนลดลง หนี้สินเพิ่มขึ้นทั้งภาครัฐและเอกชน ฯ ขณะเดียวกันอีกด้านหนึ่งสังคมไทยก็เป็นเมืองมรกตที่ทุกคนถือเอาเงินเป็นสรณะแห่งชีวิต ชีวิตทุกชีวิตต่างไขว่คว้าให้ได้มาซึ่งทรัพย์สินเงินทอง คุณค่าและความหมายของชีวิตวัดกันที่เงิน คุณค่าของสังคมวัดกันที่โครงการภาครัฐที่ต้องอาศัยเงินกู้ต่างประเทศเป็นหมื่นเป็นแสนล้านบาท ประชาชนส่วนใหญ่เป็นเสมือนมนุษย์ฟางที่ขาดความรู้ความเข้าใจในความเป็นไปของสังคม เป็นเสมือนมนุษย์กระป๋องที่ไร้จิตวิญญาณ มีชีวิตและทำงานไปวันๆ เหมือนกับหุ่นยนต์ที่ผู้มีอำนาจสามารถบงการอย่างไรก็ได้ เป็นเสมือนสิงโตที่กลัวไปหมดทุกอย่าง ไม่มีแม้แต่ความกล้าที่จะทวงสิทธิอันพึงมีพึงได้ของตนเอง รัฐบาลที่มาจากนักการเมืองก็เหมือนกับพ่อมดแห่งอ๊อซที่เราเอาอำนาจไปมอบให้เขา แต่เวลาที่ต้องการให้รัฐบาลทำอะไรให้ต้องไปกราบกราน ไปอ้อนวอน ซึ่งก็ไม่เคยได้ตามที่คนส่วนใหญ่ต้องการเท่าไรนัก (ต้องอาศัยการประท้วงจึงจะเป็นผลอยู่บ้าง) คนส่วนใหญ่ไม่มีใครอยากอยู่ในสภาพอย่างนี้ตลอดไป การแก้ไขของรัฐบาลก็ไม่ค่อยได้ผลสักเท่าไรนัก ผมว่าคนอย่างโดโรธีมีอยู่ค่อนข้างมากในสังคม แต่อยู่อย่างที่ไม่รู้ว่าความจริงแล้วพวกเขาเองก็มีรองเท้าวิเศษอยู่กับตัว อยู่อย่างไม่รู้ว่าพวกเขาก็มีสมอง มีความกล้า และมีจิตวิญญาณที่พร้อมจะต่อสู้เพื่อให้เกิดสิ่งดีๆ ในสังคม เพียงแต่พวกเขาจะค้นพบและมองเห็นสิ่งเหล่านั้นได้เมื่อไร หากเพลงที่โดโรธีร้อง (Over the Rainbow) ในหนังมีมนต์ขลังจริง สิ่งที่เราทุกคนฝันและอยากจะเห็นคงปรากฏขึ้น ณ ที่ใดที่หนึ่งบนรุ้งสายนั้นอย่างแน่นอน

Pygmalion Study : สังคมวิทยาในภาพยนตร์

ในปี 1968 Robert Rosenthal กับ Lenore Jacobson ได้ทำการทดลองที่โรงเรียนแห่งหนึ่งในเมืองโอ๊คแลนด์ มลรัฐคาลิฟอร์เนีย เพื่อต้องการพิสูจน์ว่าความสำเร็จของคนเรา โดยเฉพาะในกรณีของการแสดงออกเชิงพฤติกรรมและการมองเห็นคุณค่าในตัวเองนั้น ไม่ได้เกิดขึ้นมาเองโดยลำพัง แต่เป็นผลมาจากการเรียนรู้และการกระทำร่วมกันกับคนอื่นในสังคม Rosenthal และJacobson ได้เลือกนักเรียนเกรด 6 มาห้องหนึ่ง แล้วแจ้งกับครูผู้สอนว่าเด็กนักเรียนในห้องนั้นประมาณร้อยละ 20 เป็นเด็กที่ได้ผ่านการทดสอบ IQ test มาแล้ว และพบว่ามีระดับเชาว์ปัญญาสูง จึงคาดว่าจะเป็นเด็กที่มีพัฒนาการทางการศึกษา และสามารถประสบความสำเร็จได้เป็นอย่างดี โดยที่ครูเหล่านั้นไม่รู้มาก่อนว่าที่จริงเด็กพวกนั้นเป็นเด็กนักเรียนธรรมดาทั่วไปนั่นเอง ไม่ได้ผ่านการทดสอบระดับเชาว์ปัญญามาก่อนแต่อย่างใด Rosenthal และ Jacobson เลือกให้เด็กกลุ่มนั้นเป็นกลุ่มทดลอง (experimental group) อย่างไรก็ตามด้วยความที่ครูเหล่านั้นไม่ทราบว่าเด็กร้อยละ 20 ที่ว่านั้นเป็นใครบ้าง แต่เชื่อว่าเด็กนักเรียนเป็นอย่างที่ Rosenthal และ Jacobson บอกไว้แต่แรก จึงปฏิบัติต่อเด็กนักเรียนในห้องนั้นเหมือนกับเป็นเด็กที่มีระดับเชาว์ปัญญาสูงด้วยกันทั้งหมด ปรากฏว่าผลการเรียนของเด็กที่อยู่ในกลุ่มทดลองของ Rosenthal และ Jacobson อยู่ในระดับที่ดี ทั้งยังมีการพัฒนาเชิงพฤติกรรมเป็นที่น่าพอใจอีกด้วย ที่สำคัญเด็กนักเรียนคนอื่นๆ ที่ไม่ได้อยู่ในกลุ่มทดลองก็มีผลการเรียนอยู่ในระดับที่ดีตามไปด้วยเช่นกัน

การทดลองของ Rosenthal และ Jacobson ที่กล่าวมาข้างต้นเรียกว่า Pygmalion Study ซึ่งชี้ให้เห็นว่าการที่เด็กนักเรียนสามารถประสบผลสำเร็จทางการเรียนได้นั้น ไม่ได้เกิดจากความสามารถของเด็กโดยลำพัง แต่เป็นผลที่เราเรียกกันว่า collective product ที่เนื่องมาจากการกระทำร่วมกัน (social interaction) ระหว่างครูผู้สอนกับเด็กนักเรียนทุกคน บนพื้นฐานที่ไม่มีการจำแนกความแตกต่างทางสติปัญญาแต่อย่างใด นั่นหมายความว่าที่ผ่านมาการที่เด็กนักเรียนมีผลสัมฤทธิทางการเรียนต่างกัน ส่วนหนึ่งก็เนื่องมาจากได้รับการปฏิบัติจากครูที่แตกต่างกันนั่นเอง โดยเชื่อว่าเด็กที่มีเชาว์ปัญญาสูงควรได้รับการปฏิบัติและการถ่ายทอดความรู้แบบหนึ่ง ในขณะที่เด็กที่มีระดับเชาว์ปัญญาต่ำ ก็ควรได้รับอีกแบบหนึ่ง (ผมว่าคล้ายๆ กับโรงเรียนในบ้านเรา ที่ห้องเรียนเด็กเก่งครูก็จะสอนแบบหนึ่ง ขณะที่ห้องเรียนเด็กไม่เก่งครูก็จะสอนอีกแบบหนึ่ง ซึ่งเป็นผลให้เด็กเก่งก็ยิ่งเก่งมากขึ้น เด็กที่อ่อนก็ยิ่งเรียนแย่ลงๆ เรื่อยๆ นับเป็นตัวอย่างของความไม่เท่าเทียมกันทางการศึกษาโดยแท้) ในทางสังคมวิทยาถือว่าการทดลองครั้งนี้น่าสนใจเป็นอย่างยิ่ง เพราะมีการนำไปโยงกับกรณีความแตกต่างในเรื่องอื่นๆ อย่างเช่น ความแตกต่างทางความเชื่อหรือศาสนา ความแตกต่างทางเชื้อชาติ ความแตกต่างทางชนชั้น และความแตกต่างทางเพศ ฯ โดยกล่าวว่าหากเราไม่ถือเอาความแตกต่างเหล่านั้นเป็นเครื่องจำแนกบุคคล บางทีปัญหาความขัดแย้งต่างๆ ในสังคมก็อาจไม่เกิดขึ้นรุนแรงอย่างทุกวันนี้

นั่นคือเรื่องที่เล่ากันในตำนาน แต่ที่ผมยกเอาเรื่องนี้มาพูดก็ด้วยเหตุว่าการทดลองดังกล่าวของ Rosenthal และ Jacobson นั้น ได้รับแรงบันดาลส่วนหนึ่งมาจากภาพยนตร์หรือหนังเรื่องหนึ่งนั่นก็คือ My Fair Lady หนังเรื่องนี้ออกฉายครั้งแรกเมื่อปี 1964 นำแสดงโดย Rex Harrison และ Audrey Hepburn กำกับการแสดงโดย George Cukor หนังเริ่มด้วยการพบกันโดยบังเอิญของ Eliza Doolittle (แสดงโดย Hepburn) หญิงสาวขายดอกไม้ผู้ยากจนคนหนึ่ง กับ Henry Higgins (แสดงโดย Harrison) ศาสตราจารย์ผู้เชี่ยวชาญทางภาษาศาสตร์ ด้วยความที่เป็นหญิงสาวในชนชั้นต่ำกิริยาท่าทาง ตลอดจนภาษาที่เธอใช้และสำเนียงที่เธอพูดจึงถูกจัดว่าเป็นกิริยาท่าทางและภาษาของชนชั้นต่ำ โดยพวกชนชั้นสูงถือว่าสิ่งเหล่านี้เป็นสิ่งที่ไม่เหมาะสมด้วยประการทั้งปวง Higgins พนันกับเพื่อนคนหนึ่งที่ชื่อว่าพันเอก Pickering (แสดงโดย Wilfred Hyde-White) ว่าภายในหกเดือนเขาสามารถเปลี่ยนหญิงคนนี้ให้เป็นผู้ดีได้ด้วยวิธีการง่ายๆ โดยการสอนภาษาอังกฤษที่ถูกต้องให้กับเธอ เวลาผ่านไปในหนังมีเหตุการณ์ต่างๆ ที่แสดงถึงการกระทำระหว่างกันระหว่าง Higgins กับ Doolittle ในลักษณะของการขัดเกลาทางสังคม (re-socialization) จนในที่สุด Higgins ก็ทำสำเร็จ เขาสามารถเปลี่ยนหญิงสาวชั้นต่ำที่ใช้ภาษาและสำเนียงที่ไม่เหมาะสม ให้เป็นคนที่พูดจาได้อย่างไพเราะเป็นสำเนียงและภาษาของผู้ดี จากสาวที่มีกิริยาท่าทางที่ไม่เหมาะสมมาเป็นหญิงสาวที่มีท่าทางสง่างามในท่ามกลางสังคมชนชั้นสูง เขาสามารถทำให้คนเชื่อว่าเธอเป็นสมาชิกคนหนึ่งในสังคมไฮโซไซตี้ได้จริงๆ นอกจากฝีมือการแสดงชั้นเยี่ยมของ Harrison กับ Hepburn ตลอดจนบทเพลงอันไพเราะและรางวัลออสการ์เป็นประกันถึง 8 ตัวแล้ว หนังเรื่องนี้ถือว่ามีคุณค่าแก่การศึกษาในทางสังคมวิทยาเป็นอย่างยิ่ง เพราะได้แสดงให้เห็นถึงประเด็นของ Pygmalion Study ได้เป็นอย่างดี หญิงสาวขายดอกไม้ในหนังเปรียบได้กับเด็กนักเรียนในการทดลองของ Rosenthal และ Jacobson ที่กล่าวถึงตอนต้น ความสามารถในการเป็นสมาชิกคนหนึ่งในสังคมคนชั้นสูงเปรียบได้กับสัมฤทธิผลทางการเรียนของเด็กนักเรียนเหล่านั้น ตัวของ Higgins เองก็เปรียบได้กับครูที่เชื่อว่าเด็กนักเรียนในชั้นเป็นเด็กที่มีระดับเชาว์ปัญญาสูง หนังคลาสสิกอย่าง My Fair Lady จึงเป็นหนังที่สามารถตอกย้ำถึงความเชื่อที่ว่าความแตกต่างทางสังคมของบุคคลไม่ใช่อุปสรรคในการบรรลุถึงคุณค่าของความเป็นมนุษย์แต่อย่างใด คนแต่ละคนสามารถพัฒนาจนสามารถไปสู่จุดนั้นได้อย่างเท่าเทียมกัน โดยผ่านทางกระบวนการเรียนรู้ การขัดเกลาทางสังคม และการขจัดอคติความแตกต่างระหว่างบุคคลทั้งหลายที่มีอยู่ให้หมดไป

คำว่า Pygmalion นำมาจากเรื่องราวในตำนานเทพเจ้าของกรีกและโรมัน คือตามความเชื่อของชาวกรีกและโรมันสมัยโบราณมีการกล่าวถึงปฏิมากรผู้หนึ่งที่มีนามว่า พิกเมเลียน (Pygmalion ตามความเชื่อของพวกกรีกกล่าวว่า พิกเมเลียนก็คือกษัตริย์องค์หนึ่งแห่งไซปรัส) ซึ่งเป็นคนที่เกลียดผู้หญิงเป็นอย่างมาก ถึงกับตั้งปณิธานไว้ว่าชาตินี้จะไม่ขอแต่งงาน อย่างไรก็ตามเขาได้แกะสลักรูปปั้นผู้หญิงขึ้นมาชิ้นหนึ่งซึ่งมีความงดงามมาก จนในที่สุดเขาก็หลงรักรูปปั้นผู้หญิงคนนั้น พิกเมเลียนได้อ้อนวอนต่อเทพอะโฟรไดท์ (Aphrodite) หรือที่เรารู้จักกันดีในนามของเทพวีนัส (Venus) ซึ่งถือกันว่าเป็นเทพแห่งความรัก (Goddess of Love) ขอให้ประทานผู้หญิงให้กับเขาคนหนึ่งที่สวยงามเหมือนกับรูปปั้นหญิงสาวที่เขาปั้นขึ้นมา เทพอะโฟรไดท์ได้รับคำอ้อนวอนและตอบสนองคำขอของเขาโดยการบันดาลให้รูปปั้นนั้นมีชีวิตขึ้นมาจริงๆ และกลายเป็นคนรักของพิกเมเลียน เขาให้ชื่อเธอว่า กาลาเทีย (Galatea) ซึ่งต่อมาก็ให้กำเนิดบุตรชายแก่เขาคนหนึ่งชื่อว่า ปาฟอส (Paphos)

นั่นคือเรื่องที่เล่ากันในตำนาน ซึ่ง George Bernard Shaw นักเขียนรางวัลโนเบลได้เคยนำเอาชื่อ Pygmalion นี้มาสร้างเป็นบทละครในชื่อเดียวกันในปี 1914 เป็นบทละครที่เกี่ยวกับความรัก ชนชั้น และการกดขี่ระหว่างมนุษย์ด้วยกัน เป็นเรื่องราวของหญิงสาวคนหนึ่งที่มีชีวิตอยู่อย่างไร้คุณค่า ไร้ความหมาย และตกอยู่ภายใต้การควบคุมของผู้ชายอย่างสิ้นเชิง ต่อมา Alan Jay Lerner และ Frederick Loewe ก็นำบทดังกล่าวของ Shaw มาสร้างเป็นบทละครเพลงที่ใช้แสดงบนเวทีบรอดเวย์ บทภาพยนตร์ในหนังเรื่อง My Fair Lady เขียนโดย Alan Jay Lerner ซึ่งดัดแปลงมาจากบทละครของเขาเองกับ Loewe นั่นเอง

ภาพยนตร์หรือหนังที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับ Pygmalion Study ไม่ได้มีแต่เฉพาะ My Fair Lady เรื่องเดียว ยังมีอีกหลายเรื่อง หนังที่สร้างความประทับใจและทิ้งคำถามในเชิงปรัชญาการศึกษาไว้ให้กับเราอย่าง Dead Poets Society ก็เป็นอีกเรื่องหนึ่ง หนังเรื่องนี้นำแสดงโดย Robin Williams, Robert Sean Leonard, Ethan Hawke ฯ เขียนบทโดย Tom Schulman โดยมี Peter Weir เป็นผู้กำกับการแสดง หนังพีเรียดดรามาเรื่องนี้เป็นเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในราวปี 1959 ในโรงเรียนเตรียมอุดม Welton Academy ที่มีระบบการเรียนการสอนแบบอนุรักษ์นิยมดั้งเดิม คือเน้นความมีวินัย ความเป็นระเบียบเรียบร้อย การอยู่ในแบบแผนความประพฤติปฏิบัติที่ทางโรงเรียนกำหนด และการติดยึดอยู่กับเนื้อหาในแบบเรียนที่เปรียบเสมือนเป็นคัมภีร์แห่งชีวิต นักเรียนที่เข้าเรียนในโรงเรียนนี้จะถูกคาดหวังจากผู้ปกครองมากว่าจะต้องมีอนาคตที่สดใส จนกระทั่ง John Keating (แสดงโดย Robin Williams) ครูสอนวิชาวรรณคดีคนใหม่เข้ามา บางอย่างเริ่มเปลี่ยนแปลง Keating สอนให้นักเรียนมองโลกในมุมมองที่ต่างออกไป การลุกขึ้นยืนบนโต๊ะเรียนแทนที่จะนั่งเหมือนอย่างปกติเป็นการเริ่มต้นอย่างง่ายๆ Keating ใช้บทกวีเป็นสื่อในการทำให้นักเรียนรู้จักตัวเอง มีความคิดเสรี และกล้าที่จะคิดไม่เหมือนกับคนอื่น โดยเฉพาะอย่างยิ่งไม่เหมือนกับที่คนอื่นคาดหวังเอาไว้ หนังชี้ให้เห็นถึงการบรรลุถึงคุณค่าของมนุษย์โดยการพาตัวเองออกจากกรอบที่คนอื่นและสังคมเป็นคนกำหนด โดยผ่านกระบวนการกระทำระหว่างกันระหว่างครูกับลูกศิษย์ตามทฤษฎีทางสังคมวิทยา Symbolic Interaction (ในทัศนะของผมหนังเรื่องนี้มีพลังและแรงบันดาลใจสูงมาก รวมทั้งเป็นหนังที่ใช้อธิบายทฤษฎี Symbolic Interaction ได้เป็นอย่างดี ไว้ผมจะหาโอกาสเขียนถึงเรื่องนี้โดยละเอียดในโอกาสต่อไป) แม้ว่าในที่สุดจะเกิดโศกนาฏกรรมจากการยิงตัวตายของ Neil (แสดงโดย Robert Sean Leonard) ที่ค้นพบว่าที่จริงแล้วตัวเองปรารถนาอย่างยิ่งที่จะเป็นนักแสดง ขณะที่พ่อของเขาไม่เห็นด้วยอย่างสิ้นเชิง แต่นั่นก็ไม่สามารถปิดกั้นความคิดเสรี และการบรรลุถึงคุณค่าในตัวเองของนักเรียนที่เป็นสมาชิกของ Dead Poets Society ได้อีกต่อไป การพร้อมใจกันยืนบนโต๊ะเรียนต่อหน้าครูใหญ่เพื่อแสดงออกถึงความรู้สึกผูกพันที่มีต่อครู Keating ที่ถูกไล่ออก ความรู้สึกคัดค้านต่อการตัดสินใจของ Mr. Nolan ครูใหญ่ และความรู้สึกที่มีต่อระบบการศึกษาของโรงเรียนที่ครอบงำความคิดของนักเรียนในตอนท้ายของเรื่องนั้น นับเป็นฉากที่มีพลังที่ยืนยันถึงแบบจำลองแนวคิดในเรื่อง Pygmalion Study ได้เป็นอย่างดี

ในทางวิชาการสังคมวิทยาปัจจุบัน คำว่า Pygmalion Study จึงหมายถึงการศึกษาใดๆ ก็ตามที่ชี้ให้เราเห็นว่าการบรรลุถึงคุณค่าของความเป็นมนุษย์ การมองเห็นคุณค่าในตัวเองนั้น เป็นผลมาจากการกระทำระหว่างกันในสังคม มากกว่าที่จะเป็นคุณลักษณะที่ติดตัวเรามาแต่กำเนิด ความแตกต่างทางสังคมของบุคคลนอกจากจะเป็นอุปสรรคในการแสวงหาคุณค่าในตัวเองแล้ว ยังเป็นอุปสรรคสำคัญของมนุษย์ในการอยู่ร่วมกันอย่างสันติในโลกใบนี้ การอธิบายเรื่องอย่างนี้ในเชิงวิชาการไม่ใช่เรื่องง่าย แต่การอธิบายโดยใช้ภาพยนตร์หรือหนังเป็นสื่อกลับทำให้เรารู้สึกถึงความหมายเหล่านั้นได้ไม่ยาก หนังจึงไม่ได้มีไว้เพื่อความบันเทิงแต่เพียงอย่างเดียว แต่เป็นสิ่งที่เต็มไปด้วยความหมายของชีวิตที่รอให้เราทุกคนเข้าไปแสวงหาร่วมกัน